संवेदनशीलतेचं अंतिम टोक Extreme of sensitivity

वर्जेश ईश्वरलाल सोलंकी यांची कविता म्हणजे सामान्य माणसाचे दुर्लक्षित असतेपण अधोरेखित करणारी महानगरीय जाणीव आहे. महानगरातील नियतीनं आखून दिलेलं आयुष्य जगताना आलेल्या अनुभवाची मनोमन घेतलेली नोंद , त्यातून उपजत असलेली संवेदनशीलता हरवत चालल्याची जाणीव कवितेतून क्षण-दरक्षण बोथटपणाकडे घेऊन जाताना दिसते. जागतिकीकरणाच्या रेट्यातून मिळालेला फीड बॅक , नुसत्या एन्टर - क्लिक एवढ्या अंतरावर आपल्यासमोर उभा आहे. त्यातून होणारं महाकाय विश्वरूप , कोणत्याही वेणा ज्यातून जन्म देत नाहीत. सभोवती पसरलेली माणसांची गर्दी व त्यांच्या चाललेल्या बऱ्या-वाईट व्यवहाराचे गौडबंगाल , त्यात या कवीचा जीव आपला एक समंजस अलिप्तपणा घेऊन वावरताना दिसतो. कोणतीही रिक्स तो होऊ पाहत नाही. त्याच्या समोर सदैव एक उभी screen असते , आपल्या - आवाक्यामधील वर्तमान होताना एक सुरक्षित खिडकी तो शोधतो. ह्या सगळ्या व्यवहारामध्ये स्वतःचं असणं तो चाचपून पाहण्याचा प्रयत्न करतो. काळाच्या वेगातून प्राप्त झालेलं नावीन्यपूर्ण तंत्रज्ञान व त्यातून जन्मलेले नवे संवेदन आजच्या माणसाचे भागधेय आहे.

एन्टर एन्टर एन्टर क्लिक किक
जगण्याची मरण्याची जळण्याची विझण्याची
निघण्याची परतण्याची हरण्याची जिंकण्याची
किक किक क्लिक शो मस्ट गो ऑन
ऑनलाईन जग ऑनलाईन हस ऑनलाईन खेळ
बसल्या बसल्या अनुभव अनुभव बसल्या बसल्या

मर्ढेकरकालीन यंत्रातून त्याच्या संयोगातून जन्माला घातलेली परात्म जाणीव माणसाचे किंचितपण , क्षुद्रता - केंद्रस्थानी ठेवते. आजच्या आताच्या बदललेल्या संदर्भाचे पार्श्वभूमीवर माणूस एका वेगळ्या - उत्क्रांतीच्या टप्प्यासाठी सिद्ध होऊन नवा आशावाद निर्माण केला जात आहे. त्यात त्याचे एका क्लिकवरचे अस्तित्व कोठे घेऊन जाणार आहे ? ही गोष्ट नेमकेपणाने प्रिंट होत नाही. जागतिकीकरणाच्या अगतिकतेतून , आताच एवढ्या प्रमाणात इमॅजिन नसलेल्या जगाविषयीचे ज्ञान , आश्चर्यचकीत करण्यासारखे पुढ्यात येऊन पडले आहे. त्यासाठी लागणारी मानसिक घडण , आपल्यामध्ये , समाजामध्ये विस्तारली गेली का ? ह्या अपरिपक्व मानसिकतेतून पुढ्यात ठाकलेली असुरक्षित जाणीव या सबंध कवितेतून कवीला सांगायची तर नाही ना ?

ह्या सगळ्या निर्मितीच्या , भोवताल , कवितेच्या आश्चर्याने त्याचं मन - सांप्रत काळाविषयीच्या भयानकतेच्या पार्श्वभूमीवर आपल्या अस्तित्वाची आणि - भवितव्याची Inqury करताना , निर्माण केल्या गेलेल्या प्रश्नांची उत्तरेही त्याचीच कविता देताना , एकटेपणातही स्वतःच्या सुरक्षेसाठी स्वतःची कातडी वापरण्याची मध्यमवर्गीय जाणीव या कवितेतून व्यक्त होताना दिसते.

वर्जेश त्याच्या कवितेतून एक व्यवस्था पुढे ठेवतो. व्यवस्थेतून ओसंडणारा विरोधाभास त्याला स्वस्थ बसू देत नाही. त्यातून उमटलेल्या ठणकेसाठी त्याच्याजवळ कोणतेही औषध नाही. तेही तथाकथित लोकांनी स्वतःजवळ बाळगले आहे. तुमच्या न्यायहक्काला बगल देण्यासाठी तुम्हालाच अपराधी ठरवून आम जनतेपुढे उभे केले जाण्याची प्रक्रिया सतत सुरू आहे. आजच्या राजनीतीमधील अवमूल्यन त्याने कवितेच्या माध्यमातून प्रसृत केले आहे.
तुम्हाला दाखवलं जातं टीव्हीच्या स्क्रीनवर
जाळलेली बस दगडफेक सांप्रदायिक तिढा
वर्तमानपत्राच्या एका कोन्यातल्या बातमीत दबली गेलेली शाळेच्या इमारतीच्या मजल्याखाली
शेकडो निरपराध विद्यार्थी
विस्थापितांच्या न्यायहक्कासाठी कुणी एक बाई
उभी असते पदर खेचून पाण्यात
इतिहासाच्या एका धड्यात असतो.
महानायकाच्या छातीत गोळी घालतानाचा फोटो तुम्ही असता व्यवस्था
व्यवस्थित बसवल्यासारखी-

तसे पाहिले तर ही सबंध कवितेमधील जाणीवच राजकीय मूल्यांवर झोत टाकणारी आहे. प्रत्येक कवितेच्या मुळाशी कोणतेतरी राजकीय हेतू - काम करताना दिसतात. सर्वत्र शहरात पसरलेली दहशत असो , ' जफर आणि मी ' मधील धार्मिक तेढ निर्माण करणारी वृत्ती असो , कुठे ती प्रत्येक घटितांचा अर्थ - राजकीय हेतूंशी बांधला गेल्याचे चित्र बहुतेक कवितांमधून निदर्शनास येत असते. तशीही मानवी - जीवनाभूती सर्वदूर , सर्वानुगामी - सततची राजकीय हेतूंनीच प्रेरित असते. नव्वदनंतरच्या कालानुक्रमामध्ये तिचे अस्तित्व अधिक उठावदार झाले आहे. जागतिकीकरणामध्ये अत्याधिक साधनाचे माध्यमातून प्राप्त झालेला माहितीचा स्फोट - हे महत्त्वाचे कारण आहे.

कवी हा द्रष्टा असतो. भविष्यकालीन तर्कभान तो कवितेतून ठेवत असतो. माणसांना लागणाऱ्या ' कॅमोडिटी ' चा चिरकालपणा उत्पादनाच्या वेगातून नवे आयाम देताना - सततचे आक्रमण उपभोक्त्याच्या मानसिकतेवर होईल. जलद होणारे बदल तुमचा टिकाऊपणा , धीरोदात्तता , पेशन्स - नव्या बाजारपेठा जिंकून घेतील. वस्तूचे - परस्परावलंबीत्व जसे की , वस्तू-थेट उपभोक्ता- उपउपभोक्ता ही त्या वस्तूरूपाची अंतिम स्थिती - विल्हेवाटकालीन गती असेल. तीच स्थिती जेत्यावर हावी होण्याच्या परिस्थितीमध्ये नव्या बाजारबसवेपणाकडे आपणास आकर्षित केल्याशिवाय राहणार नाही... हा विलक्षण द्रष्टेपणा बाजारवादी जगाच्या दृष्टिकोनातून कवी व्यक्त करतो आहे. ग्राहकांच्या अकलेचा ' भुगा ' नवी व्यवस्था करण्यात - तरबेज झालेली असणार आहे. तुमच्यात निर्माण करण्यात आलेल्या नव्या चवीसाठी - तुमचं ' सत्व ' खारीज करण्याचं आग्रही मानसशास्त्र थेट वंशपरंपरेतून वाहत येणार आहे. त्याला रोखण्यात आपण असमर्थ ठरणार आहोत.

शेतं नष्ट होत जाताना दिसतील
विहिरी तळी बुजवल्या जातील
जिभेला तुमच्या नानाविध चवी दाखवल्या जातील
किंवा अन्नधान्य फळातून चवी काढून घेतल्या असतील
झाडांची वाढ व विकास राखल्या जाईल शहरात दाढीसारखा
तुम्ही खात असलेल्या पावावर हळूहळू चाल करून येईल बुरशीचं साम्राज्य
मुंग्या वाहून नेतील घरातला साखरेचा कणनकण...

वर्जेशच्या कवितेचा विचार करताना - शहरीकरणातून उद्भवलेलं कोलाहलाचं अंतिम टोक - जगण्याच्या अग्रक्रमातून - भीतीग्रस्ततेकडे आपोआपच घेऊन जातं. त्याची भाषा जगण्यासाठीचे जे ' बंबईया ' संकेत निर्माण झाले आहेत , त्यातून उमेद घेऊन बाहेर पडते. जगण्यासाठी माणसांपेक्षा कानात जो एक कोलाहल सतत चालू असतो - त्याची साथ महत्त्वाची बाजू ठरते. त्याच्या कवितेतून उलगडणारी मुंबई महानाट्याची प्रचंड सेट म्हणून उभी राहते. आपल्या वाट्याला आलेली भूमिका प्रत्येक एकक पार पाडत असतो. जीवनासाठीचं नाट्य संपलं की , आपआपल्या उपनगराकडे , कोटराकडे पक्षांच्या गतीने चाललेली नटयात्रा. उद्याच्या खेळाच्या ' रंगदेवतेसाठी ' अंतिम पडदा टाकत उद्याची स्वप्नं पाहत असतात.

या सगळ्या कोलाहलामध्ये वर्जेशने आपलं स्वतःचं असं आत्मभान मराठी कवितेला दिलं आहे. सामान्यांची व्यथा स्वतःच्या माध्यमातून आपल्यासमोर ठेवली आहे. आत्मक्लेशातून झिरपणाऱ्या दुःखाचा अंश या सबंध कवितेतून अभिव्यक्त होतो.
आलोक शर्माचे मुखपृष्ठ संवेदनशीलतेचं अंतिम टोक गाठणाऱ्या सामान्य माणसाचं भागधेय आहे. संवेदनशीलतेची एक राठ कातडी कासवाच्या प्रतीकातून मिळाली आहे.
......................................................................................................
ततपप
वर्जेश सोळंकी , प्रकाशक : अभिधानंतर ,
पृष्ठं : ९० , किंमत : १०० रु. 

 

दा. गो. काळे