स्त्रीला गरोदर कसे करावे ? पाहण्यासाठी येथे या
मातृत्व
प्रत्येक विवाहीत स्त्रीच्या आयुष्यात मातृत्व प्राप्त होणे ही अत्यंत आनंदाची तसेच जबाबदारीची घटना असते. बालसंगोपन यशस्वीपणे व सुजाणपणे करणे ही आजच्या आई बाबांची जबाबदारी आहे. अपत्य जन्म ही घटना योगायोग नसावा त्याउलट माता पिता दोघांनी पूर्ण विचारांती हा निर्णय घेतलेला असावा. शरीरविज्ञानशास्त्रज्ञ, तत्वज्ञ व समाजशास्त्रज्ञ यांचे असे मत आहे की विवाहानंतर कमीत कमी दोन वर्षांनी गर्भधारणा होण्यास योग्य काळ असतो. बाळाच्या प्रत्यक्ष जन्माआधीपासूनच आई बाबांना त्यांची शारीरिक व मानसिक तयारी करावी लागते. बाळाचा जन्म होतो तेव्हापासून त्याचा जन्म न होता खरे तर तो गर्भधारणेच्या क्षणांपासून सुरू होतो. हा पाया जितका मजबूत व निकोप असेल तितकीच इमारत भव्य व सुंदर दीर्घायु होईल.
बाळाचे प्लॅनिंग
मातृत्व ही प्रत्येक स्त्रीच्या जीवनातली आनंदाची घटना आहे. पण फारच कमी वेळा हे गर्भारपण पूर्वनियोजीत असते. पूर्वनियोजीत म्हणायचे कारण की भावी मात्यापित्याच्या आरोग्य, आर्थिक, मानसिक तयारी नुसार pregnancy should be by choice and not by chance. पण बरेच वेळा संकोच, बेफिकीरपणा, "व्हायचे तेव्हा होणारच आहे" ह्या दृष्टिकोनामुळे ह्या गोष्टीला महत्त्व दिले जात नाही. पण हल्लीची नवीन पीढी ह्या बाबत जागरुक झालेली आहे. नेटवरचा विश्वकोष http://en.wikipedia.org/wiki/Fertilization ह्या लिंकवर तुम्ही गेलात तर तुम्हाला स्त्री-पुरुषाचे बीज फलीत होणे म्हणजे काय समजेल. ह्या पानावर प्रथम फुलांचे परागीकरण, नंतर प्राण्यांचे आणि माणसांमधले फलन दिले आहे. त्यामुळे एकूणच सृष्टीतल्या ह्या निसर्ग नियमाच्या संकल्पना अधिक स्पष्ट होतील. ह्या नंतर स्त्री-पुरुषांच्या प्रजोत्पादन अवयवांची माहिती होणे आवश्यक आहे. http://www.goodhealthnyou.com/body/femalereprod.asp, ह्या साईटवर स्त्रीच्या प्रजोत्पादन अवयवांचे चित्र आहे. प्रत्येक अवयवाला क्रमांक देण्यात आला आहे. क्रमांकावर माऊस नेल्यास त्या अवयवांची संपूर्ण माहिती आपल्याला मिळते. ह्या विषयासंबंधात सोपे प्रश्न आणि उत्तरे वाचायची असल्यास जनसंख्या स्थिरता शोध ही साईट वेगळी आहे. http://www.jsk.gov.in/male_female.asp ह्या लिंकवर स्त्री-पुरुष जनन अवयवांची सोप्या पध्दतीने माहिती दिली आहे. ह्या साईटच्या इतर लिंक्स ही अत्यंत माहितीपूर्ण आहेत. येथे आपल्याला जगाची तसेच भारताच्या लोकसंख्येबद्दल विस्तृत माहिती मिळते. त्याबद्दलचे विविध ग्राफ्सही आपल्याला येथे क्लिक करुन मोठे करुन पाहता येतात. आपल्याला येथे युनिसेफचे व्हिडीयोजही बघता येतात. 'थेट उत्तरे' ही लिंकही अत्यंत माहितीपूर्ण आहे. आपले कुटूंबच नाही तर आपल्या देशाच्या वास्तवाचेही भान आपल्याला ही प्रश्न-उत्तरे वाचून येते.
http://www.planababy.com/SEXUAL%20ACTIVITY.HTM, http://www.webhealthcentre.com/general/women_health_reproductive.asp,
ह्या साईट्सवरही स्त्री-पुरुष जनन अवयवांची माहिती चित्रांसकट तुम्ही वाचू शकता. ह्या साईट्सवर बाहेरचे आणि आतील जनन अवयवांची माहिती दिली आहे. त्यामुळे विषय समजायला अधिक सोपा वाटतो.
जनन अवयवांची माहिती मिळवल्यानंतर स्त्रीबीज चक्र (ovulation cycle) समजणे आवश्यक आहे. स्त्रीचा मासिक धर्म आणि बीजाची निर्मितीवर वैद्यकीय तपासण्या न करता खालिल काही साईट्सच्या माहितीनुसार तुम्ही प्लॅनिंग करु शकता. लक्षात घ्या, वैद्यकीय तपासण्यांना पर्याय म्हणून नव्हे तर पूरक म्हणून ह्या साईट्सच्या माहितीचा वापर करावा -
http://www.ovulation-calculator.com/preconception/preconception.htm
www.babycenter.com/ovulation-calculator, www.early-pregnancy-tests.com/ovulation-calculator.html
http://www.drmalpani.com/freefertilitycalculator.htm, http://www.4women.gov/pregnancy/tools/ovulationcalc.cfm
ह्या सगळ्या साईट्सवर थोडयाफार फरकाने 'Ovulation Calculators' दिले आहे. येथे तुम्ही तारखेनुसार आपल्या मागच्या पाळीची तारिख घालायची, दिवसांमध्ये असणारी पाळीची नियमितता घालायची आणि 'कॅलक्यूलेट' क्लिक करायचे. तुम्हाला 'ओव्हूलेशन'ची तारिख, बाळंतपणाची तारिख आणि गर्भाचे (राहिला असल्यास) वय कळते. प्रत्येक वेळेला सोनोग्राफीवर अवलंबून राहण्याची गरज नाही. अंदाजे स्त्रीबीज चक्र आपल्या सहज काढता येते त्यामुळे हल्ली बरेच मातापिता आता ह्या माहितीचा लाभ घेतांना दिसतात.
http://www.indiaparenting.com/whealth/index.shtml ह्या साईटवर खास महिलांसाठी वेगळा विभाग आहे. त्यामध्ये मातृत्वचे प्लॅनिंग, स्त्रीबीज चक्र, गर्भारपण, संगोपन ह्या विषयी विस्तॄत माहिती वाचायला मिळते. ह्या विषयांवरच्या चर्चासत्रात (Discussion board) तुम्ही प्रत्यक्ष सहभागी होऊ शकता. त्यामुळे देशविदेशातल्या उत्सुक मात्यापित्यांशी तुम्ही समान पातळीवर चर्चा करु शकता. इतक्या चर्चा आणि साईटसचे वाचन केल्यावर एव्हाना तुमच्यात आईबाबा होण्याचा आत्मविश्वास नक्कीच येतो.
मग अचानक एखाद्या दिवशी पाळी चुकल्याचं तुमच्या लक्षात येतं, मळमळ होते, सकाळी थकवा येतो, खूप भूक लागते ... दिवस राहिले वाटतं? नेटवरही ह्या विषयी आपल्याला माहिती सापडते - http://www.hindustanlink.com/sex/signsofpreg.htm,
http://www.vardaan.net/pregnancy-symptoms.php,
www.earlysignsofpregnancy.in,
www.babycenter.com/pregnancy-symptoms ,
pregnancy.about.com/od/signssymptoms,
www.childbirth.org/articles/pregnancy/signs.html ,
www.surebaby.com
ह्या सगळ्या साईट्सवर गर्भार राहिल्यावर होणारे सृक्ष्म बदल जसे की शरिराचे तापमान वाढणे, बध्दकोष्टता, वारंवार लघवी होणे, सतत खाण्याची इच्छा होणे किंवा अन्नावर वासना न रहाणे इत्यादी शारिरीक बदलांविषयी वाचायला मिळते. असे होण्यामागची कारणंही त्यांनी दिल्यामुळे मातेला आत्मविश्वास येतो. माहिती वाचून ह्या सगळ्या गोष्टी तुम्हाला जाणवत असतील तर आनंदाची बातमी आहे हे समजायला हरकत नाही अर्थात ह्याला डॉक्टरांकडूनही शिक्कामोर्तब व्हायला हवं. गर्भारपणाचे हे आनंदी आणि अमोल वर्ष तुम्ही आता पुढचे नऊ महिने अनुभवणार आहात. ह्या विषयी अधिक माहिती पुढच्या लेखात घेऊ.
-->
डिलिव्हरी दरम्यान प्राणायाम किंवा श्वसनाचे व्यायाम केल्यासही अधिक फायदा होतो. ह्या विषयीची अधिक माहिती -
१ ते १२ आठवडे
स्त्रीबीज व शुक्रजंतू योग्य स्थितीत असतील तर त्यांचा सफल संयोग होऊन बीज तयार होते. नंतर त्याचाजवळजवळ तीन दिवस प्रवास सुरू असतो. साध्या नजरेला न दिसणारे हे गर्भबीज ४ इंच लांबीच्या गर्भनलीकेतून प्रवास करीत गर्भाशयात प्रवेश करते. तुम्ही गर्भार असल्याची तारीख तुमच्या आधीच्या महिन्याच्या ऋतुचक्राच्या पहिल्या तारखेपासून मोजली जाते. म्हणजे गर्भ रुजला की दोन आठवडांचा असतो.
दोन आठवडाचा गर्भ - स्त्रीबीज व पुरूषबीज ह्याचे मिलन गर्भाशय नलिकेत होते. ४६ गुणसुत्रे मिळून येणा-या बाळाचे मानवी, शारीरिक, मानसिक स्वभाव ठरवतात. फलित झालेले हे बीज नलिकेतून गर्भाशयाकडे सरकते.
गर्भबीज गर्भाशयात आले की, ते तेथेच तरंगत रहाते व भराभर वाढत जाते. एक पेशीच्या दोन, दोनाच्या चार, चाराच्या आठ अशा पेशी वाढून पेशींचा समूह तयार होतो. हा समूह, लहानलहान चेंडू एकमेकांना घट्ट चिटकवून ठेवल्यासारखा दिसतो. काही दिवसांनी या घट्ट गोळ्यात मध्यभागी पाणी तयार होते. त्या पाण्यामुळे गोळ्याचा आकार दुप्पट होतो. आत पाणी व बाहेरून नारळाच्या खोबण्यासारखा दिसणारा हा पेशीसमूह-गर्भपिंड साधारणपणे तिस-या आठवडात गर्भाशयाच्या अंतरभागाला चिकटतो. तो अंतरभाग उकरून तेथील पेशी खाऊन जगतो. अशाप्रकारे प्रत्येक गर्भ आईचे रक्तमांस खाऊन मोठा होतो. गर्भाशयाच्या अंतरभागातील रक्तवाहिन्यांतील रक्तावर हा वाढत असतो. काही काळाने ह्या गर्भपिंडाच्या अंगावर जणू हजारो जीभा निर्माण होतात व त्यांनी भोवतीच्या रक्तातील पोषक द्रव्ये भराभर शोषून गर्भपिंड मोठा होतो.
६ - ८ - १२ आठवडा - याच्या पुढची गर्भाची वाढ अशी की, गर्भपिंडाची बाह्य बाजू गर्भाशयाच्या आतील बाजूला चिकटलेली असते. ती नारळाच्या करवंटीप्रमाणे घट्ट होऊ लागते तिच्यापासून वार तयार होऊ लागते. ती ९ महिन्यांपर्यंत गर्भाशयाला चिकटलेली असते. गर्भपिंडाच्या आतल्या पेशीपासून छोटा गर्भ (embrayo) तयार होतो व बाकीच्या पेशींची एक पाण्याने भरलेली पिशवी तयार होते तिच्यात गर्भ तरंगत रहातो. गर्भाशयाच्या पिशवीत गर्भजल तुमच्या बाळाचे रक्षण करते. तुमच्या बाळाला अन्न, पाणी, प्राणवायु नाळेच्या सहाय्याने मिळायला सुरुवात होते. थोडक्यात बाळाचे घर तयार होते. आता आईचे ऋतुचक्र थांबते. तुमच्या बाळाची वाढ अत्यंत झपाटयाने होत असते. बाळाच्या हृदयाची स्पंदने चालु होतात. मुख्य व महत्त्वाच्या अवयवांची जडणघडण चालु होते. डोळे, कान, मणका, छोटे हात पाय हे झपाटाने तयार होतात. तुमचे शरीर दिवसरात्र ह्या कामात गुंतलेले असते. पर्यायाने तुम्हाला थकवा अधिक जाणवतो.
६ व्या आठवडात गर्भाची लांबी ३ ते ५ मि.मी. असते. आता मेंदूचे कार्य झपाटाने पूर्ण होते. मेंदूची तीन आवरणे जी स्मरणशक्ती, संदेशवाहिन्या तसेच श्वसन व स्नायू हालचालींकरीता जबाबदार असतात, त्यांची वाढ पूर्ण होते. किडनी तसेच यकृताची वाढ होते.
७ व्या-८ व्या आठवडा दरम्यान तोंड व जीभ आकाराला येते. हात, पायांची लांबी वाढून छोटी छोटी बोटे आकाराला येतात. रक्तपेशी बाळाचे यकृत निर्माण करते. बाळाचा रक्तगट स्वतंत्रपणे तयार होतो. गर्भ आता १/२ इंच लांबीचा असतो व मजेत गर्भजलात पोहू शकतो.
१२ व्या आठवडापर्यंत तुमचा गर्भ जणू छोटा बालकाचे रूप घेतो. हृदयाचे काम पूर्ण होते. २९ दात व हिरडयांचे काम सुरू होते. स्वरयंत्र आकाराला येते, पापण्या निर्माण होऊन मिटलेल्या अवस्थेत सातव्या महिन्या पर्यंत राहतात. मेंदूची वाढ पूर्ण झालेली असते. गर्भ आता सहजपणे अंगठा चोखू शकतो.
-->
पहिल्या त्रैमासिकात खाण्याची अत्यंत काळजी घेतली पाहिजे. पौष्टीक व सकस आहाराबरोबर फॉलिक ऍसिड डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार घेतले पाहिजे. तसेच हिरव्या पालेभाज्या, मोड आलेली कडधान्ये, वाटाणे, ह्यातूनही फॉलिक ऍसिड मिळते. फॉलिक ऍसिड अवयवांच्या प्रथम जडणघडणीत अत्यंत आवश्यक आहे.
१३ ते २८ आठवडे
चौथा महिना लागताच तुम्हाला अधिक प्रसन्न वाटेल. पहिल्या तीन महिन्यातली मळमळ, अन्नावरची वासना नसणे, थकवा सर्व हळूहळू कमी होऊन अधिक स्फूर्तीदायक वाटेल.
आता तुमच्या बाळाची शारीरिक रचना पूर्ण झाली असेल १४ व्या आठवडात तुमचे बाळ डोक्यापासून ते पायापर्यंत ४ १/२" लांबीचे असेल तसेच वजन साधारणपणे ४५ ग्रॅम असेल. तुमचे बाळ आता हालचाल करू लागेल साधारण पणे १८ ते २२ आठवडापर्यंत ही हालचाल तुम्हाला जाणवायला लागेल.
लघवीच्या व शौचाच्या तक्रारी - पाचव्या महिन्यानंतर गर्भाशयाचा आकार वाढल्याने त्याचा दाब मूत्रपिशवी (bladder)< वर येतो व त्यामुळे सारखे लघवीला जावे लागते. शरीरातल्या हारमोन्सच्या बदलामुळे तुमच्या पचनशक्तीवर परिणाम होतो. त्यामुळे कधीकधी शौचास कठीण होऊ शकते.
ह्याच दरम्यान स्त्रीरोग तज्ञ तुम्हाला सोनोग्राफी, रक्ततपासणी व टी.टी. चे इंजेक्शन देतील. तुमची कॅलशियम व लोहाची गरज वाढल्याने त्याच्या गोळ्या घेण्याचा सल्ला देण्यात येईल.
आता तुमच्या गर्भाशायाचा आकार वाढल्याने तुमचे पोट दिसू लागेल. तुमचा गर्भ २२ आठवडाचा असतांना जवळ जवळ १ पौंडाचा असेल तसेच १० १/२" उंचीचा असेल. इतर अवयवांबरोबरच भुवया व पापण्या येतील. २४ व्या आठवडा दरम्यान डोळ्यांची उघडझाप करू लागेल. २४ ते २८ आठवडादरम्यान तुमचे बाळ अधिक कार्यक्षम असेल. बाळाच्या संवेदना आता अधिक तीव्र झाल्या असतील. प्रखर प्रकाश, मोठा आवाज ह्यांना बाळ प्रतिसाद देतांना आईला जाणवेल. २८ आठवडात तुमचे दुसरे सत्र संपेल. हे सत्र अधिक आनंददायी व स्पुर्तीदायक असेल. बाळाची आता तुम्ही आतुरतेने वाट पहायला लागाल.
तुम्हाला स्तनांमध्ये बदल जाणवू लागतील, स्तनामध्ये सूज किंवा नाजूकपणा (tenderness)जाणवेल.
स्तनाग्रांच्या भोवती असणारा काळा भाग (areolas)
अधिक गडद तसेच मोठा होईल. तुमचं बाळ आता २९ आठवडाच
असेल. बाळाची वाढ आता
झपाटाने होणार तसेच त्याच्या अवयवांना बळकटी
येणार. तुमच्या बाळाला अंगभर लव
(बारीक केस) येते त्यास lanugo म्हणतात. तसेच
बाळाच्या त्वचेचे रक्षण
करण्याकरिता पांढरा चिकट द्रव संपूर्ण
अंगभर पसरलेला असतो. त्यास vernix
म्हणतात. तुमच्या बाळाच्या मेंदूची तसेच
फुफ्फुसाची वाढ झपाटाने होते.
नाळेद्वारे माता जे सेवन करेल
ते बाळापर्यंत पोहोचत असते. बाळाची हालचाल
आता तुम्हाला अधिक परिचयाची होते.
प्रखर उजेडाला बाळाचे डोळे
उघडझाप करू शकतात. आवाजाला प्रतिसाद देतात. जशी जशी
प्रसूती जवळ येते तशी बाळाची हालचाल
मंदावते. बाळ मोठे झाल्यामुळे गर्भाशयात
फिरण्याजोगी जागा नसते. पण हालचाल
खूपच कमी झाल्यास डॉक्टरांशी त्वरीत संपर्क
साधा.
बाळंतपणासाठी घरची तयारी
तुम्ही प्रसुतिगृहात नाव नोंदविले तरी तुमच्या घरी बाळंतपणासाठी आवश्यक साबण, रबरी कापड, कापूस व कापडी गॉज, नाळ बांधण्यासाठी सुती दोरी, स्थानिक स्वच्छतेसाठी नवीन ब्लेड व जंतुनाशक द्रव (डेटॉल, सेट्रिमाइड इ.) तयार ठेवावे.
साधारणपणे कळा यावयास लागल्यावर प्रसुतिगृहात/इस्पितळात जातात, पण कळा न येताही अंगावरून पांढरे पाणी जाऊ लागले, वारंवार लघवीला जावे लागत असेल तर इस्पितळात भरती होणे योग्य ठरेल.
-->
नैसर्गिक प्रसुती
साधारण ४० आठवडे किंवा ९ महिने संपल्यावर 'कळा' यायला सुरवात होते. प्रत्येक मातेचा कळा येण्याचा काळ व वेळ वेगवेगळे असू शकते. तुमचे तज्ञ डॉक्टर किंवा सोनोग्राफीच्या मदतीने तुम्हाला हे समजू शकते.
प्रथमत: मातेला बरयाच अंतराने कळा यायला सुरवात होते. कधी कधी कळा मातेला जाणवतही नसतात नंतर कळा एका विशिष्ट अंतराने यायला सुरवात होते. त्यामुळे गर्भाशयाचे तोंड (cervix) प्रसरण पावते तसेच पातळ आणि मऊ होते.
गर्भाशयाचा वरचा डावा भाग आकुंचन पावतो त्यामुळे गर्भशयाचे ताड अधिकच प्रसरण पावते. त्यामुळे बाळ फिरले जाऊन त्याचे डोके आईच्या ओटीपोटात (pelvis) मध्ये घट्ट बसते. स्नायूंच्या आकूंचन व प्रसरण क्रियेमुळे बाळ आता अधिक पुढे ढकलले जाऊन गर्भाशयाचे तोंड पूर्ण उघडले जाते. त्यामुळे डोके बाहेर येते. त्यापाठोपाठ पुढच्या कळे बरोबर बाळाचा एक खांदा बाहेर येतो. मग दुसरा त्यानंतर इतर अंग डोक्याच्या तुलनेने लहान असल्यामुळे पटकन बाहेर घसरून येते. त्यानंतर लगेचच बाळाची नाळ बाहेर येते. नाळेला कापून त्यास शिवले जाते.
बाळाच्या जन्मानंतरही जोपर्यंत आईची नाळ व वार (Placenta) संपूर्णपणे बाहेर पडत नाही तोपर्यंत गर्भाशयाची आकुंचन-प्रसरण क्रिया चालू रहाते. बहुतांशी बाळांचा जन्म नैसर्गिकरित्या इस्पितळे किंवा दाईच्या मदतीने सुखरूपपणे होतो. कधीकधी काही विशेष अथवा अत्यावश्यक कारणास्तव वेगळे उपचार किंवा तात्काळ सेवा गर्भावतीस द्यावी लागते.
नैसर्गिक प्रसुती व्यतिरिक्त इतर प्रसुतीचे प्रकार खालील प्रमाणे आहेत.
१ Induction - प्रसुतीचा काळा हा ४० आठवडाचा असतो. एखाद दुसरा आठवडा पुढे मागे प्रसुती होणे हे नैसर्गिक असतं. पण ४२ आठवडे उलटून गेल्यावर डॉक्टर इंजेक्शन अथवा औषधांच्या सह्याने मातेस कळा आणण्यास मदत करतात. त्यामुळे गर्भाशय उघडून बाळ बाहेर यायला मदत होते. ह्याच प्रकारातील अजून काही कारणे खालील प्रमाणे -
१ pre - edampsia
२ एक पेक्षा अधिक गर्भ (जुळे अथवा तीळे)
३ गर्भाशय आकुंचन व प्रसरण पावण्याची क्रिया खुपच हळू असल्यास
४ गर्भाशयातील पाणी वाहून गेल्यास
५ डायबेटीस - बाळ अधिक वजनाचे असल्यास
६ नाळ गर्भाशयापासून अलग झाल्यास
ह्या प्रकारात गर्भ बाहेर येण्याची प्रक्रिया झपाटाने होते. परंतु मातेला त्रासदायक होऊ शकते. गरज पडल्यास औषधे (pain relief) देणे अधिक चांगले.
२ Ceaserean सिझेरियन
गर्भवती मातेच्या गर्भाशयात विशिष्ट प्रकारची परिस्थिती निर्माण झाल्याने सिझेरियन शस्त्रक्रिया करणे आवश्यक असते. शस्त्रक्रिया साधारण एक तासाची असते व बाळ पाच ते दहा मिनिटात बाहेर येते. ओटीपोटाला एक छोटीशी आडवी चीर देऊन बाळाला बाहेर काढले जाते. तसेच नाळ बाहेर काढून सर्व भाग परत शिवला जातो. ह्या दरम्यान मातेला भूल दिली जाते.
खालील परिस्थिती उदभवल्यास सिझेरियन शस्त्रक्रिया करण्यात येते.
१ गर्भास हानी झाल्यास
२ प्रसुतीला वेळ लागत असल्यास
३ पायाळू गर्भ, गर्भाशयातील पाणी वाहून गेल्यास
४ Pre - eclampsia
५ Cord prolapse
संपूर्ण जन्मपूर्व अवस्था किंवा गर्भावस्थेचा कालखंड २८० दिवस किंवा नऊ महिने, नऊ दिवसांचा असतो. परंतु सर्वच अर्भकांचा जन्म बरोबर तेवढाच कालखंडाने होत नाही. काही अर्भके खूप आधी (premature birth) जन्मतात, तर काही हा उलटून गेल्यावर जन्मतात (postmature birth)
अलीकडे प्रसवकाल उलटून होणारया जन्माचे प्रमाण कमी झाले आहे. कारण प्रसूतीपूर्वीच्या प्रसववेदना हव्या तेवढया तीव्रतेने व वारंवारीतेने सुरू करण्यासाठी मातेस विशिष्ट औषधे किंवा इंजेक्शन देता येतात. त्यामुळे नंतर संभवणारे धोके प्रामुख्याने टाळले जातात.
गर्भावस्थेचा काळ पूर्ण होण्यापूर्वी काही दिवस आगोदर जन्म झाल्यास अकस्मात जन्म (Premature Birth) होतो. ही मुले अशक्त, कमी वजन असलेली व अपूरी वाढ झालेली देखील असू शकतात.
३ Episiotomy
कधी कधी प्रसुती दरम्यान बाळ योनी मार्गातून बाहेर येण्यास त्रास होत असेल तर योनी मार्ग वाकडा तिकडा फाटण्याची शक्यता असते. म्हणून तज्ञ योनी मार्गाला छोटी चीर देऊन बाळ बाहेर येण्या मदत करतात. ती जागा भूल देऊन बधीर केली जाते. प्रसुतीनंतर जागा शिवली जाते.
Episiotomy खालील परिस्थितीत केली जाते
१ बाळाचे डोके योनीमार्गातून बाहेर येण्यासाठी खूप मोठे असल्यास
२ बाळाला बाहेर ढकलण्याची क्रिया (कळा देणे) खूप हळू असल्यास
३ बाळ पायाळू असून तातडीची परिस्थिती उदभवल्यास
४ your babay is in distress.
४ Forcep (चिमटा) किंवा Vaccum
प्रसुतीला वेळ लागत असल्यास कळा नीट येत नसल्यास तसेच बाळाला बाहेर ढकलतांना माता थकून गेल्यास forcep किंवा vaccum चा वापर करतात.
म्हणजे चिमटाच्या सहाय्याने बाळाचे डोके घट्ट धरून त्याला बाहेर काढतात. कित्येक वेळा चिमटाच्या खुणा बाळाच्या डोक्याला तशाच रहातात. पण काही दिवसात निघून जातात.
हल्ली डॉक्टर forcep चा वापर कमी व vaccum extraction अधिक करतात.
vaccum extraction मध्ये शंखाकृती भांडे असते. ते बाळाच्या डोक्यावर ठेऊन त्यात हवेची पोकळी निर्माण केली जाते व बाळाला बाहेर काढले जाते.
गर्भारपणात पौष्टिक, सकस आणि समतोल आहार घेणे बाळाच्या वाढीसाठी व आईच्या आरोग्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. पण बयाच वेळा सकस आणि पौष्टिक आहार म्हणजे भरपूर तुपातला शिरा, अळिवाचे, डिंकाचे लाडू असा (गोड) गैरसमज असतो. साधी नागलीची भाकरी, पिठलं, कांदा, चटणी हा सुध्दा सकस आणि समतोल आहार आहे हे किती जर्णींना ठाऊक असते? ह्या करिता थोडीशी अभ्यासू वृत्ती हवी. समतोल आहार म्हणजे आपल्या जेवणात मुख्य सहा न्युट्रीएंटस चा समावेश असतो. - प्रोटिन्स, कार्बोहायड्रेटस, फॅटस, जीवनसत्व, क्षार, आणि पाणी.
गर्भवतीने मीठ अगदी कमी खावे कारण मीठामुळे रक्ताची आम्लता वाढते, अधिक तहान लागते, भूक मंद होते व हातापायांवर, पोटावर सूज येते. तसेच लोणची, पापड, मसाले हे पदार्थ कितीही चविष्ट वाटले तरी त्यांचा कमी वापर करावा
समतोल आहार घेतला म्हणजे तुमचे गर्भारपण अधिक सुकर आणि आनंददायी होईल. मळमळ, पोटात आणि छातीत जळजळ, पोटाच्या तक्रारी (अतिसार, शौचास न होणे) इत्यादी तक्रार्रींपासून तुम्ही नक्कीच मुक्त रहाल. गर्भवतीने जे अन्न दोन वेळा खायचे तेच दिवसातून ४-५ वेळा थोडे थोडे खावे. यामुळे शिथील झालेल्या जठराला थोडे अन्न पचवायला व शोषून घ्यायला त्रास होत नाही. पुढे गर्भाशयाचा आकार गर्भाच्या वाढीमुळे जसजसा मोठा होत रहातो तेव्हा ते गर्भाशय, जठर व आतडी यांना बाजूला सारते व त्याच्यांवर दाबही टाकते म्हणूनच शेवटच्या ३ महिन्यांतही गर्भावतीने आहार ३-४ वेळा थोडा थोडा प्रमाणात घेणेच योग्य ठरते. नाहीतर पचनक्रिया नीट होत नाही व साधे उठणे बसणेही त्रासदायक होते.
तुमचे दिवसभराचे वेळापत्रक खालील प्रमाणे होऊ शकते.
३.फॉलिक अॅसिड (१२ मि. ग्रॅम दररोज) - हे जीवनसत्व तुम्हाला गर्भ राहण्याच्या निदान १२ आठवडे आधी पासून आवश्यक असते. तसेच पहिल्या त्रैमासिकात महत्वाचे असते. बाळाच्या मदू तसेच मज्जारज्जू वाढीसाठी आवश्यक असते. ह्याच्या कमतरतेमुळे सुध्दा 'anemia' होऊ शकतो.
सालीसहित बटाटे
पालक, वाटाणे, बीटरूट, भडी, धान्ये व डाळी
सोयाबीन व त्याचे पदार्थ
बदाम, काजू, आक्रोड, तीळ
४.चोथा (१५ ते २५ मि. ग्रॅम दररोज) - हा आपल्या आहारातला आवश्यक घटक आहे. ज्यामुळे आपल्याला पोट भरल्याचा आनंद मिळतो. तसेच शौचाच्या तक्रारी दूर होतात.
पेरू, संत्री, सफरचंद
हातसडीचा तांदूळ, गहू, ऒट, बाजरी
सोयाबीन, राजमा
शेवग्याच्या शगा, गवार, हिरवे वाटाणे इ.
फळे शक्यतो सालीसहित खावी कारण सालीलगतच जीवनसत्व असतात.
विश्रांती - गर्भवती मातेसाठी विश्रांती अत्यंत आवश्यक आहे. रात्रीची ८ तास झोप तसेच दुपारची दोन तास विश्रांती मातेच्या शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी आवश्यक आहे. पण विश्रांती म्हणजे झोप नव्हे त्यामुळे उठसुट झोपणे टाळावे. ३-४ तास झोपल्यामुळे शरीराला जडत्व येते दुपारच्या वेळात चांगली पुस्तके वाचल्यामुळे शरीराला व मनाला हलके वाटते व विश्रांतीही मिळते. अकारण अवजड काम, जड उचलणे, उंच चढणे, ५-६ तास उभे रहाणे, खूप वेळ एकाच जागी बसून रहाणे, भरभर चालणे टाळावे, लांबचा व दगदगीचा प्रवास, बाल्कनीतून ऒणवे होणे, उंच जागेवरून खाली वाकणे, सफाईसाठी उंच स्टूल किंवा बाकावर चढणे ह्या गोष्टी कटाकाक्षाने टाळाव्या. खूप घाई वा गडबडीने कोणतेही काम करू नये. घरात कोठेही निसरडे किंवा पाणी सांडलेले असू नये कारण यामुळे पाय घसरून पडून गर्भास इजा होण्याचा संभव असतो. सकाळ संध्याकाळ मोकळ्या हवेत फिरणे, वाकून केर काढणे, उठबस करणे इ. कामे व हलचाली जरूर कराव्यात.
वाईट विचार, टि व्ही किंवा चित्रपटातील हिंसात्मक दृष्ये, भयपट इत्यादी पासून दूर रहाणे चांगले.
विहार - आहाराबरोबर विहारालाही तितकेच महत्व आहे. रोज २ कि. मी. चालणे सर्वात उत्तम. म्हणून गर्भवतीने मोकळ्या हवेत सकाळ संध्याकाळ फिरायला जावे खरेतर सुर्योदयापूर्वी हवेत ऒझोन वायू असतो. तो मिळण्यासाठी पहाटे उठून फिरावे. तज्ञाच्या सल्लयानुसार व प्रसुतीपूर्व शारीरिक व्यायाम करणे अधिक चांगले श्वसनाचे व्यायाम, प्राणायाम, ॐकार करण्याने मानसिक स्थैर्य लाभते.
बाळंतपणानंतर प्रसूतीनंतरचे व्यायाम तुम्ही तज्ञांच्या सल्ल्यानुसार करु शकता. तसेच बसल्याबसल्या हातापायांच्या हलचालीचे व्यायाम, थोडे श्वसनाचे प्रकार, उšत्थत एकपादासन, पवन मुक्तासन, अर्ध द्रोणोसन हे करावे. तसेच उभे राहून ताडासन, चक्रासन करावेत. शेवटी शवासन करावे.
हे व्यायाम केल्यास सैल पडलेले शरीर हळूहळू कडक होऊ लागते व त्यामुळे अशक्तपणा वाटणारा नाही.
गर्भवती स्त्रीने सुती कपडेच घालावेत. त्यामुळ शरीरातून बाहेर पडणारा घाम शोषला जातो. तसेच ह्या कपडामधून त्वचेला हवा मिळत रहाते. सिंथेटीक कपडामुळे घाम शोषला जात नाही व त्वचेवर तो राहून त्वाचारोगांना निमंत्रण देतो. आपल्यावर आणखी एक जीव आवलंबून आहे हे लक्षात घेऊन आपल्या आरोग्याची काळजी घ्यावी. नेहमी सकाळी उठल्याबरोबर नैसर्गिकरित्या पोट साफ राहील याची काळजी घ्यावी. पोट साफ होण्यासाठी औषधे किंवा रेचके यांचा उपयोग करू नये. आहार याजना अशी असली पाहिजे की आज घेतलेल्या आहारामुळे दुसया दिवशी शौचाला साफ होईल. पोट साफ न झाल्यामुळे विजातीय पदार्थ साठून रहातात व ते रक्ताची घटना बिघडवतात. अशा रक्तामुळे गर्भाचेही नीट पोषण होत नाही व पुढे समस्या निर्माण होतात.
सूचना
वरील दिलेले व्यायाम प्रकार तज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्याने आणि मार्गदर्शनाखाली करावेत.
प्रत्येक स्त्रीचे गर्भारपणीचे आरोग्य आणि समस्या लक्षात घेऊन व्यायाम प्रकारात बदल होऊ शकतो. त्यामुळे तज्ञांचे मार्गदर्शन घेणे अधीक लाभदायी ठरेल. १ बाळाला प्रथम स्तनाला केव्हा लावावे.
स्तनातील दूध-उत्पादक ग्रंर्थींमध्ये दूध तयार होते. बाळ जेव्हा आईच्या अंगावर दूध प्यायला (स्तनाग्र चोखायला) लागते, त्यावेळी आईच्या शरीरात दूध उत्पादक अंत:स्त्राव स्त्रवू लागतात. बाळाने स्तनाग्र चोखणे चालू ठेवल्यावर आईच्या शरीरात दूसरा अंत:स्त्राव स्त्रवू लागतो. त्यामूळे तयार झालेले दूध स्तनांच्या काळ्या भागातील दूग्धनलिकेमार्फत स्तनाग्राकडे येऊ लागते. प्रसूतीनंतर एक तासाचे आत स्तनपान सुरू करा. सिझेरियन ऑपरेशन झाले असेल व आईला शिरेतील इंजेक्शन चालू असतांनाही कमाल ४ तासानंतर दुध उतरल्यावर स्तनपान सुरू करावे.
२ सुरवातीला येणारे चिकाचे दूध बाळाला पाजावे का
प्रसूतीनंतरचे सुरवातीचे थोडे दिवस चीक-दूध (कोलोस्ट्रम) निर्माण होते व तेवढेच बाळाला पुरेसे असते आणि बाळाला दुसरे काहीही पिण्याची जरूरी नसते. चीक-दूध कमी असेल, तरी बाळाला ते पुरेसे आहे व त्यातूनच बाळाच्या सर्व गरजा भागविल्या जातात. चीक दूधात जीवनसत्वे आणि विशेषत: जीवनसत्व ए व के जास्त प्रमाणात असते. त्यात बरीच ऍन्टीबॉडीज (प्रतिबंधात्मक द्रव्ये) व इतर आवश्यक घटक असतात, ज्यामुळे जंतूसंसर्गापासून रक्षण होते. त्यात इम्युनोग्लोबीन असतात. बाळाच्या आतडाच्या अंत:त्वचेला लिंपण होते व त्यामूळे बाळाच्या रक्ताभिसरणात प्रथिनांचे मोठे कण जात नाही. ह्यामूळे बाळाला ऍलर्जी, क्षय, दमा व इसबसारख्या त्वचारोगांपासून संरक्षण मिळते.
३ स्तनपान कितीवेळा करावे
बाळ मागेल त्या वेळी त्याला स्तनपान द्यावे. जेवढे चोखणे जास्त तेवढे दूध उत्पादन जास्त, हे लक्षात ठेवावे. बाहेरच्या दूधापेक्षा आईचे स्तन्य बाळाला लवकर व सहज पचते. बाळाला रात्रीही स्तनपान करावयास हवे. पण ज्या ज्या वेळी बाळ रडते, त्या त्या वेळी स्तनपान करणे योग्य नाही. पुरेसे स्तनपान झाल्यावर अर्ध्या तासात बाळ रडू लागले तर ते भुकेने रडत नाही, तर इतर काही कारणाने रडत असावे. अशा बाळाला नुसत्या आजारण्या-गाजारण्याने व ओले दुपटे बदलल्याने भागते. कदाचित बाळाला गरम होत असेल, वा पांघरायला हवे असेल. ह्या सर्वाचे निराकरण करूनही बाळ रडत असेल तरच त्याला स्तनपान द्या.
४ स्तनपानासाठी चांगली स्थिती कोणती
आईने स्वत:च्या हाताने आपले स्तन उंचावून बाळाच्या तोंडात घालावे. फक्त स्तनाग्रे नाही, तर ऍरिओला (स्तनाग्राभोवतालचा काळा भाग) बाळाच्या तोंडात असावा.
आईने आपले स्तनाग्र बाळाच्या ओठांना लावावे व बाळ तोड मोठे उघडेपर्यंत वाट पाहावी. त्यानंतर बाळाचा खालचा ओठ स्तनाग्राच्या काळ्या भागामागे येईल असे करून बाळाला स्तनावर घ्यावे.
बाळाचे पूर्ण अंग आईच्या शेजारी तिच्याकडे तोंड करून असावे. बाळाचे तोंड व हनुवटी स्तनाच्या जवळ असावीत. बाळाचे तोंड पूर्ण उघडलेले असावे. त्याचे ओठ बाहेर वाकलेले असावे. अशा अवस्थेत बाळ जोराने दूध ओढीत असते. ते शांत व समाधानी दिसते व आईलाही स्तनाग्र दुखल्याचे जाणवत नाही.
स्तनाग्राला कातरे पडणे हे स्तनपानाची स्थिती चांगली नसण्याचे एक मुख्य कारण आहे. त्यामूळे दूध कमी होऊन बाळ स्तन नाकारेल. वरचेवर (पुन:पुन्हा:) स्तनपान करण्याने स्तनाला कातरे पडत नाहीत.
स्तनपानाच्या वेळी आईचे मन प्रसन्न असणे महत्वाचे आहे. यामुळे बाळावर चांगले संस्कार होतात. कारण दूध पाजतांना आई व बाळ शरीरापेक्षा मनाने जास्त जवळ येतात.
५ बाळाला स्तनपानापासून पुरेसे दूध मिळत असल्याचे कसे समजावे? जुळ्या व कमी दिवसाच्या बाळालाही पुरेसे दूध मिळू शकेल काय?
ज्या बाळाला फक्त स्तनपान (वेगळे पाणीही नाही) चालू आहे व त्या बाळाचा दिवसातून सहा अगर जास्त वेळा शू होत असेल तर त्यास पुरेसे दूध मिळते असे समजा. पण सुरुवातीच्या ३ ते ४ दिवसांत फक्त चीक-दूध (ज्यात पाण्याचे प्रमाण कमी असते) मिळत असल्याने शूचे प्रमाण कमी असेल.
जुळ्या मुलांच्या बाबतीत सतत स्तनपान केले तर दोन्ही बाळांना पुरेसे दूध मिळू शकते. जी बाळे दूध गिळू शकतात, पण स्तन चोखून दूध ओढू शकत नाही अशा कमी दिवसांच्या बालकांना आईचे दूध पिळून काढावे व ते बाळाला चमचा वाटीने भरवावे. अगदी कमी दिवसांची व कमी वजनाची बाळे दूध गिळूही शकत नाहीत. त्यांना आईच स्तन पिळून काढलेले दूध नळीवाटे पोटात घातले जाते.
६ काही मातांना आपले दूध अगदीच पातळ असल्यासारखे वाटते ते का
स्तनाच्या आकारवरून दूधाचे प्रमाण ठरत नाही. अगदी छोटे स्तन असले तरी बाळाला त्यातून भरपूर दूध मिळते. स्तनपानाच्या सुरवातीचे दूध पाणचट दिसते, पण त्यात भरपूर प्रथिने, लॅक्टोज, साखर, जीवनसत्वे, क्षार व पाणी असते. स्तनपानाच्या शेवटी येणारे शेवटचे दूध पांढरे दिसते. कारण त्यात भरपूर चरबी असते. बाळाला सुरवातीच्या व शेवटच्या दोन्ही दुधाची जरूरी असते. म्हणून बाळाने स्वत:हून स्तन सोडेपर्यंत त्याच स्तनाने स्तनपान करावयास हवे. त्यानंतरच त्याला दूसया स्तनाला लावा.
७ स्तनाचे तटतटणे व गळू होणे कसे टाळावे
काही मातांना प्रसुतीनंतर ३-४ दिवसांनी स्तन सुजतात (तटतटतात) ह्याची जाणीव करून द्यावी. स्तन तटतटले तर हाताने वा पंपाने दूध काढून घ्यावे बाळ ज्या ज्या वेळी भुकेले होऊन रडत असेल त्या त्या वेळी स्तनपान देण्यानेही स्तनाची सूज कमी होते.
स्तनाला जंतूसंसर्ग झाला असेल (गळू) तरी त्या स्तनाने बाळाला स्तनपान करू द्यावे व स्तनपान चालू ठेवावे. आई त्या स्तनाने बाळाला दूध द्यावयास तयार नसेल तर त्या स्तनातले दूध पिळून काढा. स्तन गरम पाण्याने शेकावे. आईला भरपूर विश्रांती द्यावी. जरूर वाटल्यास डॉक्टर ऍटीबायोटीक देतील. गळू मोठे असेल तर त्याला चीर देऊन वाट करून द्यावी लागेल. ते डॉक्टर ठरवतील. जंतूसंसर्ग झालेल्या स्तनाने लवकरात लवकर स्तनपान सुरू करा. त्यामुळे जखम लवकर भरते.
-->
८ स्तनपान किती काळ चालू ठेवावे
बाळाला दोन वर्षा वयापर्यंत स्तनपान चालू ठेवावे. स्तनांतून बाळाला ऊर्जा व प्रथिने मिळतात. एवढेच नव्हे; तर बाळाच्या दुसया वर्षापर्यंत रोगसंरक्षण मिळते. शिवाय बाळ रांगू चालू लागते व इतर मुलांत मिसळते. त्या वेळी जंतूसंसर्ग होण्याची शक्यता असल्याने त्या वेळी त्याला स्तनपानाची आवश्यकता असते. आजारात भूक मंदावल्याने सहज पचणारे अन्नघटक आईच्या दूधातूनच मिळतात.
९ बाळाला कोणते बाहेरचे दूध पाजावे
ज्या बाळाची आई गेली असेल, किंवा ज्या बालकांना बाटलीची सवय लागली असेल ज्यांचे स्तनपान दीर्घकाळ बंद असेल; त्यांनाच बाहेरचे दूध द्यावे लागेल. अशांना पावडरच्या दुधा पेक्षा गाई-म्हशीचे दूध निवडावे. पावडरच्या दुधात कमी जास्त पाणी मिसळण्याची शक्यता असते. ४ महिन्यांपर्यंत बाळाला २ भाग गाईचे दूध व १ भाग उकळून थंड केलेले पाणी मिसळून पाजावे. त्यानंतर पाण्याशिवाय दूध पाजावे व म्हशीचे दूध असल्यास त्यातील साय काढून घ्यावी. ४ औंस किंवा १२० मिलिलिटर दुधात १ चमाचा साखर घालावी. ४-४ तासांनी दिवसातून पाच वेळा दूध पाजावे. बाळाच्या प्रति १ किलो वजनाला १ औंस वा ३० मिलिलिटर दुधाने सुरवात करावी नाईलाजास्तव पावडरचे दुध वापरावेच लागले, तर १ औंस पाण्यात १ मापटे पावडर दूध घालावे. लहान बाळांना स्किम मिल्क योग्य नाही. पण ६ महिन्यांनंतर बाळ खाऊ लागल्यास त्याच्या अन्नपदार्थात दुधाची पावडर मिसळावयास हरकत नाही. बाहेरचे दूध बोंडल्याने किंवा वाटी चमच्याने पाजावे. बाटली वापरावीच लागली, तर प्रत्येक दूध पाजण्याला उकळून निर्जंतूक केलेली बाटलीच वापरावी.
१० स्तनपानाशिवाय इतर अन्नपदार्थ कधी सुरू करावेत
वयाच्या ५-६ व्या महिन्यापासूनच चिरडलेले केळे, आंबा, पपई, चिकू, सफरचंद, इ. फळे आणि तांदूळ, गहू, नाचणी इ. शिजविलेले अन्न पदार्थ वा रव्याची पेज, खिचडी इ. स्तनपानाबरोबरच देण्यासाठी सुरवात करावी. बाजारात मिळणारे डबाबंद फॅरेक्स, नेस्टम इ. तयार अन्नपदार्थ शक्यतो टाळावे. तांदूळ, गहू, नाचणी व मूग डाळ समभाग घेऊन तव्यावर परतून भरड पावडर तयार करावी व हवाबंद डब्यात बंद करून ठेवावी. ह्या भरड पावडरीत दूध, साखर, मीठ घालून चांगला सांजा करता येईल व बाळाला तो आवडेलही. ह्याच वेळी बाळाला उकळून थंड केलेले पाणी कप वा लहान ग्लासने पाजण्यास सुरवात करा. कुठल्याही वयात बाटली नको.
एक वर्षापासून फळे, हिरवी-पिवळी पालेभाजी, मोड आलेले कडधान्य, तांदूळ, कोंडायुक्त गव्हाचे पीठ असलेला नेहमीचा आहार बाळास सुरू करावा. लहान मुलाला जास्त खाऊ देऊ नये असा एक गैरसमज असतो. पण साधारण बालके एका वेळी जास्त खाऊ शकत नाहीत, त्यांना दर २-३ तासांनी भरवावे. जेवणात तेल-तूप जास्त असावे.
११ स्तनपान करण्याचे आईला काही फायदे आहे का
होय. प्रसुतीनंतर स्तनपान करणा-या मातेची शरीराची ठेवण (बांधा) लवकर पूर्वस्थितीत येतो. स्तनपान न करणा-या आईच्या मानाने स्तनपान करणाया मातेमध्ये ऒव्हरी (बीजांडकोश) व स्तनाचे कर्करोग कमी अढळतात. स्तनपानाने गर्भधारणा लांबत असली, तरी कुटुंब नियोजनाची इतर साधने वापरणे चांगले. बाटलीने दूध पाजण्यापेक्षा स्तनपान सोईचे व स्वस्त असते.
१२ आईला स्तनपान कधी करू देऊ नये
आईला कर्करोग (कॅन्सर) असेल, अगर आई गंभीर आजारी असेल, आई क्षकिरण वा इतर कॅन्सर-विरोधी औषधे वापरत असेल, तर तिने आपल्या बाळाला स्तनपान देऊ नये. आईला संसर्गजन्य कावीळ, विषमज्वर, कॉलरा (पटकी, हगवण) क्षय व कुष्ठरोगासारखे आजार असताना स्तनपान द्यावयास हरकत नाही. आईने घेतलेल्या औषधाचे थोडे प्रमाण तिच्या दूधात येते, पण बाळाला त्याचा दुष्परिणाम होत नाही. मासिक पाळी चालू असतांना व दुसया गर्भारपणाच्या मध्यापर्यंत स्तनपान द्यावयास हरकत नाही. आई भरपूर जेवत असेल तर तिच्या गर्भारपणाच्या पूर्ण काळातही स्तनपान द्यावयास हरकत नाही.
दरवर्षी १-७ ऑगस्ट स्तपान दिवस म्हणून साजरा केला जातो. भारतात Breastfeeding Promotion Network of India ही संस्था त्यासाठी कार्यरत आहे. ह्या संस्थेची माहिती
लहानमुलांची बडबडगीते इथे मिळतील
मातृत्व
प्रत्येक विवाहीत स्त्रीच्या आयुष्यात मातृत्व प्राप्त होणे ही अत्यंत आनंदाची तसेच जबाबदारीची घटना असते. बालसंगोपन यशस्वीपणे व सुजाणपणे करणे ही आजच्या आई बाबांची जबाबदारी आहे. अपत्य जन्म ही घटना योगायोग नसावा त्याउलट माता पिता दोघांनी पूर्ण विचारांती हा निर्णय घेतलेला असावा. शरीरविज्ञानशास्त्रज्ञ, तत्वज्ञ व समाजशास्त्रज्ञ यांचे असे मत आहे की विवाहानंतर कमीत कमी दोन वर्षांनी गर्भधारणा होण्यास योग्य काळ असतो. बाळाच्या प्रत्यक्ष जन्माआधीपासूनच आई बाबांना त्यांची शारीरिक व मानसिक तयारी करावी लागते. बाळाचा जन्म होतो तेव्हापासून त्याचा जन्म न होता खरे तर तो गर्भधारणेच्या क्षणांपासून सुरू होतो. हा पाया जितका मजबूत व निकोप असेल तितकीच इमारत भव्य व सुंदर दीर्घायु होईल.
बाळाचे प्लॅनिंग
मातृत्व ही प्रत्येक स्त्रीच्या जीवनातली आनंदाची घटना आहे. पण फारच कमी वेळा हे गर्भारपण पूर्वनियोजीत असते. पूर्वनियोजीत म्हणायचे कारण की भावी मात्यापित्याच्या आरोग्य, आर्थिक, मानसिक तयारी नुसार pregnancy should be by choice and not by chance. पण बरेच वेळा संकोच, बेफिकीरपणा, "व्हायचे तेव्हा होणारच आहे" ह्या दृष्टिकोनामुळे ह्या गोष्टीला महत्त्व दिले जात नाही. पण हल्लीची नवीन पीढी ह्या बाबत जागरुक झालेली आहे. नेटवरचा विश्वकोष http://en.wikipedia.org/wiki/Fertilization ह्या लिंकवर तुम्ही गेलात तर तुम्हाला स्त्री-पुरुषाचे बीज फलीत होणे म्हणजे काय समजेल. ह्या पानावर प्रथम फुलांचे परागीकरण, नंतर प्राण्यांचे आणि माणसांमधले फलन दिले आहे. त्यामुळे एकूणच सृष्टीतल्या ह्या निसर्ग नियमाच्या संकल्पना अधिक स्पष्ट होतील. ह्या नंतर स्त्री-पुरुषांच्या प्रजोत्पादन अवयवांची माहिती होणे आवश्यक आहे. http://www.goodhealthnyou.com/body/femalereprod.asp, ह्या साईटवर स्त्रीच्या प्रजोत्पादन अवयवांचे चित्र आहे. प्रत्येक अवयवाला क्रमांक देण्यात आला आहे. क्रमांकावर माऊस नेल्यास त्या अवयवांची संपूर्ण माहिती आपल्याला मिळते. ह्या विषयासंबंधात सोपे प्रश्न आणि उत्तरे वाचायची असल्यास जनसंख्या स्थिरता शोध ही साईट वेगळी आहे. http://www.jsk.gov.in/male_female.asp ह्या लिंकवर स्त्री-पुरुष जनन अवयवांची सोप्या पध्दतीने माहिती दिली आहे. ह्या साईटच्या इतर लिंक्स ही अत्यंत माहितीपूर्ण आहेत. येथे आपल्याला जगाची तसेच भारताच्या लोकसंख्येबद्दल विस्तृत माहिती मिळते. त्याबद्दलचे विविध ग्राफ्सही आपल्याला येथे क्लिक करुन मोठे करुन पाहता येतात. आपल्याला येथे युनिसेफचे व्हिडीयोजही बघता येतात. 'थेट उत्तरे' ही लिंकही अत्यंत माहितीपूर्ण आहे. आपले कुटूंबच नाही तर आपल्या देशाच्या वास्तवाचेही भान आपल्याला ही प्रश्न-उत्तरे वाचून येते.
http://www.planababy.com/SEXUAL%20ACTIVITY.HTM, http://www.webhealthcentre.com/general/women_health_reproductive.asp,
ह्या साईट्सवरही स्त्री-पुरुष जनन अवयवांची माहिती चित्रांसकट तुम्ही वाचू शकता. ह्या साईट्सवर बाहेरचे आणि आतील जनन अवयवांची माहिती दिली आहे. त्यामुळे विषय समजायला अधिक सोपा वाटतो.
जनन अवयवांची माहिती मिळवल्यानंतर स्त्रीबीज चक्र (ovulation cycle) समजणे आवश्यक आहे. स्त्रीचा मासिक धर्म आणि बीजाची निर्मितीवर वैद्यकीय तपासण्या न करता खालिल काही साईट्सच्या माहितीनुसार तुम्ही प्लॅनिंग करु शकता. लक्षात घ्या, वैद्यकीय तपासण्यांना पर्याय म्हणून नव्हे तर पूरक म्हणून ह्या साईट्सच्या माहितीचा वापर करावा -
http://www.ovulation-calculator.com/preconception/preconception.htm
www.babycenter.com/ovulation-calculator, www.early-pregnancy-tests.com/ovulation-calculator.html
http://www.drmalpani.com/freefertilitycalculator.htm, http://www.4women.gov/pregnancy/tools/ovulationcalc.cfm
ह्या सगळ्या साईट्सवर थोडयाफार फरकाने 'Ovulation Calculators' दिले आहे. येथे तुम्ही तारखेनुसार आपल्या मागच्या पाळीची तारिख घालायची, दिवसांमध्ये असणारी पाळीची नियमितता घालायची आणि 'कॅलक्यूलेट' क्लिक करायचे. तुम्हाला 'ओव्हूलेशन'ची तारिख, बाळंतपणाची तारिख आणि गर्भाचे (राहिला असल्यास) वय कळते. प्रत्येक वेळेला सोनोग्राफीवर अवलंबून राहण्याची गरज नाही. अंदाजे स्त्रीबीज चक्र आपल्या सहज काढता येते त्यामुळे हल्ली बरेच मातापिता आता ह्या माहितीचा लाभ घेतांना दिसतात.
http://www.indiaparenting.com/whealth/index.shtml ह्या साईटवर खास महिलांसाठी वेगळा विभाग आहे. त्यामध्ये मातृत्वचे प्लॅनिंग, स्त्रीबीज चक्र, गर्भारपण, संगोपन ह्या विषयी विस्तॄत माहिती वाचायला मिळते. ह्या विषयांवरच्या चर्चासत्रात (Discussion board) तुम्ही प्रत्यक्ष सहभागी होऊ शकता. त्यामुळे देशविदेशातल्या उत्सुक मात्यापित्यांशी तुम्ही समान पातळीवर चर्चा करु शकता. इतक्या चर्चा आणि साईटसचे वाचन केल्यावर एव्हाना तुमच्यात आईबाबा होण्याचा आत्मविश्वास नक्कीच येतो.
मग अचानक एखाद्या दिवशी पाळी चुकल्याचं तुमच्या लक्षात येतं, मळमळ होते, सकाळी थकवा येतो, खूप भूक लागते ... दिवस राहिले वाटतं? नेटवरही ह्या विषयी आपल्याला माहिती सापडते - http://www.hindustanlink.com/sex/signsofpreg.htm,
http://www.vardaan.net/pregnancy-symptoms.php,
www.earlysignsofpregnancy.in,
www.babycenter.com/pregnancy-symptoms ,
pregnancy.about.com/od/signssymptoms,
www.childbirth.org/articles/pregnancy/signs.html ,
www.surebaby.com
ह्या सगळ्या साईट्सवर गर्भार राहिल्यावर होणारे सृक्ष्म बदल जसे की शरिराचे तापमान वाढणे, बध्दकोष्टता, वारंवार लघवी होणे, सतत खाण्याची इच्छा होणे किंवा अन्नावर वासना न रहाणे इत्यादी शारिरीक बदलांविषयी वाचायला मिळते. असे होण्यामागची कारणंही त्यांनी दिल्यामुळे मातेला आत्मविश्वास येतो. माहिती वाचून ह्या सगळ्या गोष्टी तुम्हाला जाणवत असतील तर आनंदाची बातमी आहे हे समजायला हरकत नाही अर्थात ह्याला डॉक्टरांकडूनही शिक्कामोर्तब व्हायला हवं. गर्भारपणाचे हे आनंदी आणि अमोल वर्ष तुम्ही आता पुढचे नऊ महिने अनुभवणार आहात. ह्या विषयी अधिक माहिती पुढच्या लेखात घेऊ.
मुलगा की मुलगी?
खरे तर जन्माला मुलगी येणार की मुलगा येणार, गर्भाशयात वाढणारा गर्भ स्त्रीरुप धारण करणार की पुरुष रुप धारण करणार याचे रहस्य शुक्रजंतूंमधील एका विशिष्ट गुणसूत्रात दडलेले असते. त्याला लिंगदर्शक गुणसूत्र म्हणातात. म्हणजे या गोष्टीला पूर्णपणे पुरूष जबाबदार असतो. पण स्त्रीला दोषी ठरवले जाते व तिचा अनन्वित छळ केला जातो. अशी समाजात अनेक उदाहरणे दिसून येतात. शुक्रजंतूतील लिंग दर्शक गुणसूत्र आखूड असल्यास त्याला "Y" गुणसूत्र म्हणतात व ते लांब असल्यास त्याला "X" गुणसूत्र म्हणतात. बीजांडाशी संयोग पावणा-या
शुक्रजंतूंत "X" गुणसूत्र असल्यास मुलगी होते तर बीजांडाशी संयोग पावणा-या शुक्रजंतूंत "Y" गुणसूत्र असल्यास मुलगा होतो. शूक्रजंतू व बीजांड या पूर्णपेशी नसून अर्धपेशी असतात. कारण शुक्रजंतू व बीजांडात इतर पेशीप्रमाणे ४६ गुणसुत्रे नसून २३ गुणसूत्रे असतात. शुक्रजंतू व बीजांड यांच्या मिलनाने जे गर्भबीज तयार होते ते मात्र पूर्णपेशी असते. कारण त्यात शुक्रजंतूमधील २३ व बीजांडामधील
२३ अशी ४६ गुणसुत्रे असतात. बीजांडामधील २३ गुणसुत्रांपैकी एक गुणसूत्र लिंगदर्शक असते व ते नेहमीच "X" प्रकारचे असते. या गुणसूत्राची शुक्रजंतूमधील गुणसूत्राशी जोडी जमते.
जर शुक्रजंतूतील गुणसूत्र "X" प्रकारचे असेल तर फलित अंडातील जोडी "XX" लिंगदर्शक प्रकारची बनते. म्हणजेच मुलीचा गर्भ बनतो. जर शुक्रजंतूतील गुणसूत्र "Y" प्रकारचे असेल तर फलित अंडातील लिंगदर्शक जोडी "XY" प्रकारची बनते म्हणजेच मुलाचा गर्भ तयार होतो. एकंदरीत, यावरून असे दिसून येते की, गर्भाचे लिंग स्त्रीच्या बीजांडामुळे ठरत नाही तर ते पुरुषाच्या शुक्रजंतूमुळे ठरते. बीजांडाशी संयोग पावणा-या शुक्रजंतूची निवड करणे हे माणसाच्या हातात नसते. म्हणूनच माणसाची इच्छा काहीही असो, मुलगा किंवा मुलगी होणे त्याच्या हातात नाही.
खरे तर जन्माला मुलगी येणार की मुलगा येणार, गर्भाशयात वाढणारा गर्भ स्त्रीरुप धारण करणार की पुरुष रुप धारण करणार याचे रहस्य शुक्रजंतूंमधील एका विशिष्ट गुणसूत्रात दडलेले असते. त्याला लिंगदर्शक गुणसूत्र म्हणातात. म्हणजे या गोष्टीला पूर्णपणे पुरूष जबाबदार असतो. पण स्त्रीला दोषी ठरवले जाते व तिचा अनन्वित छळ केला जातो. अशी समाजात अनेक उदाहरणे दिसून येतात. शुक्रजंतूतील लिंग दर्शक गुणसूत्र आखूड असल्यास त्याला "Y" गुणसूत्र म्हणतात व ते लांब असल्यास त्याला "X" गुणसूत्र म्हणतात. बीजांडाशी संयोग पावणा-या
शुक्रजंतूंत "X" गुणसूत्र असल्यास मुलगी होते तर बीजांडाशी संयोग पावणा-या शुक्रजंतूंत "Y" गुणसूत्र असल्यास मुलगा होतो. शूक्रजंतू व बीजांड या पूर्णपेशी नसून अर्धपेशी असतात. कारण शुक्रजंतू व बीजांडात इतर पेशीप्रमाणे ४६ गुणसुत्रे नसून २३ गुणसूत्रे असतात. शुक्रजंतू व बीजांड यांच्या मिलनाने जे गर्भबीज तयार होते ते मात्र पूर्णपेशी असते. कारण त्यात शुक्रजंतूमधील २३ व बीजांडामधील
२३ अशी ४६ गुणसुत्रे असतात. बीजांडामधील २३ गुणसुत्रांपैकी एक गुणसूत्र लिंगदर्शक असते व ते नेहमीच "X" प्रकारचे असते. या गुणसूत्राची शुक्रजंतूमधील गुणसूत्राशी जोडी जमते.
जर शुक्रजंतूतील गुणसूत्र "X" प्रकारचे असेल तर फलित अंडातील जोडी "XX" लिंगदर्शक प्रकारची बनते. म्हणजेच मुलीचा गर्भ बनतो. जर शुक्रजंतूतील गुणसूत्र "Y" प्रकारचे असेल तर फलित अंडातील लिंगदर्शक जोडी "XY" प्रकारची बनते म्हणजेच मुलाचा गर्भ तयार होतो. एकंदरीत, यावरून असे दिसून येते की, गर्भाचे लिंग स्त्रीच्या बीजांडामुळे ठरत नाही तर ते पुरुषाच्या शुक्रजंतूमुळे ठरते. बीजांडाशी संयोग पावणा-या शुक्रजंतूची निवड करणे हे माणसाच्या हातात नसते. म्हणूनच माणसाची इच्छा काहीही असो, मुलगा किंवा मुलगी होणे त्याच्या हातात नाही.
दिवस गर्भारणपणाचे
आई-बाबा होणार आहात म्हणून अभिनंदन! डॉक्टरांच्या तपासण्या, घरच्या मोठयां बायकांचा सल्ला आणि समवयस्कांच्या अनुभवाने भावी माता-पिता बरयाच वेळा गांगरुन जातात. गर्भारपणाचे नऊ महिने आणि बाळाचा जन्म ह्या विषयी बरीच माहितीसाठी आपल्याला वेबसाईट्स वरुन मिळू शकते. गर्भारपणाचे हे नऊ महिने तीन महिन्यांच्या टप्प्यानुसार (Trimester) विभागले गेले आहेत. प्रत्येक आठवडयाला, महिन्याला गर्भाची होत असलेली वाढ, मातेचे शारिरीक, मानसिक बदल ह्याची सचित्र माहिती वाचायची असल्यास ह्या साईट्स बघायलाच हव्यात -
http://marathiworld.com/women/pregnancy/,
http://www.women-health-care.com/4-week-pregnancy.htm,
http://marathiworld.com/women/pregnancy/,
http://www.women-health-care.com/4-week-pregnancy.htm,
http://www.kidshealth.org/parent/pregnancy_calendar/pregnancy_calendar_intro.html,
www.pregnancytrimester.com,
http://www.webindia123.com/health/women/pregnancy/first.htm,
http://www.webindia123.com/health/women/pregnancy/first.htm,
http://www.pregnancyweekly.com,
http://www.janani.org/protopdf/manual1tri.pdf,
http://www.indiaparenting.com/pregnancy/
ह्या प्रत्येक साईटवर प्रत्येक आठवडयाची गर्भाची होत असलेली वाढ दिलेली असल्याने आपल्या बाळाच्या वाढीचा (साधारण) आलेख सतत आईबाबांजवळ असतो जो इतर वेळेला सोनोग्राफीनेच शक्य असतो.
http://www.janani.org/protopdf/manual1tri.pdf,
http://www.indiaparenting.com/pregnancy/
ह्या प्रत्येक साईटवर प्रत्येक आठवडयाची गर्भाची होत असलेली वाढ दिलेली असल्याने आपल्या बाळाच्या वाढीचा (साधारण) आलेख सतत आईबाबांजवळ असतो जो इतर वेळेला सोनोग्राफीनेच शक्य असतो.
गर्भारपणात आईच्या मनात अनेक शंका, भीती व गैरसमज आढळतात. बरेच वेळा आजूबाजूच्या लोकांकडून त्यात भर टाकली जाते. प्रत्येक गर्भार स्त्रीला वाटते आपले बाळ जगातले सर्वात सुंदर आणि गोरे बाळ असावे. त्यासाठी फक्त पांढरया पदार्थांचा उपयोग आहारात केला जातो. प्रत्येक बाळाची ठेवण, दिसणे हे अनुवंशिकतेवर अवलंबून असते. येणारे बाळ मुलगा असेल का मुलगी ह्या वरुनही अनेक तर्कवितर्क केले जातात. आईचे पोट खूप बाहेर असल्यास मुलगा किंवा खाली उतरले असल्यास मुलगी असे म्हटले जाते. आईच्या चेहरयावरुन, खाण्यावरुन, चालण्यावरुन, हृदयाच्या ठोक्यावरुन गर्भलिंगाचे तर्क केले जातात. गर्भारस्त्रीवरही अनेक बंधने टाकली जातात. काही समाजात विशिष्ट पदार्थ खाऊ दिले जात नाही, डोक्यावरुन अंघोळ करु देत नाहीत. ह्या सर्व 'ओल्ड वाईफ्स टेल्स' अत्यंत शास्त्रीय आणि परखड शब्दात पुढील साईट्सवर दिल्या आहेत -
www.womenfitness.net/preg_myths.htm ,
www.womenfitness.net/preg_myths.htm ,
http://www.indiaparenting.com/pregnancy/data/preg47_05.shtml,
http://www.pregnancy-info.net/wives_tales_and_myths.html,
http://www.kidshealth.org/parent/pregnancy_newborn/pregnancy/myths_tales.html,
http://pregnancy.about.com/cs/myths/a/aa042299.htm
गर्भारपणात स्त्रीच्या खाण्याची गरज दुप्पट होते. परंतु डोहाळे ह्या नावाखाली अनेकदा चुकीचा आहार घेतली जाण्याची शक्यता आहे. गर्भार मातेचा आहार फक्त संख्यात्मकच नव्हे तर गुणात्मकही हवा. ह्या काळात फॉलिक ऍसिड, कॅलशियम, आयर्न इत्यादी घटकांची गरज वाढलेली असते. काय खावे, कितीवेळा खावे, अन्नघटक कसे मोजावे हे बरेचदा माहिती नसते. अश्या वेळेला
http://www.iloveindia.com/nutrition/pregnancy/index.html,
http://www.iloveindia.com/nutrition/pregnancy/index.html,
http://en.wikipedia.org/wiki/Nutrition_and_pregnancy,
http://www.babycenter.in/pregnancy/nutrition/nutrientsyouneed/,
http://www.indiaparenting.com/pregnancy/data/preg10_00.shtml,
www.babycenter.com/eating-well-during-pregnancy ,
http://www.homeandfamilynetwork.com/pregnancy/nutrition.html
ह्या साईट्सवर अन्न घटकाचे तक्ते दिले आहेत त्यानुसार आपला आहार ठरवता येतो. खरं तर ह्या साईटसच्या वाचनामुळे मातेला भविष्यात मुलांचा आहार ठरवतांनाही खूप उपयोग होतो.
ह्या साईट्सवर अन्न घटकाचे तक्ते दिले आहेत त्यानुसार आपला आहार ठरवता येतो. खरं तर ह्या साईटसच्या वाचनामुळे मातेला भविष्यात मुलांचा आहार ठरवतांनाही खूप उपयोग होतो.
जशी जशी डिलेव्हरीची तारीख जवळ येते तशी आईच्या मनात 'कळांची' भीती वाढत असते. अनुभवी मातांकडून ऐकलेले वर्णन, सिनेमांमधून जोरजोरात किंचाळणारया नायिका ह्या भीतीत अधिक भर टाकत असतात. ' नॉर्मल' डिलेव्हरी असल्यास कळा ह्या येणारच हे समजून घेऊन त्याला सामोरे गेले पाहिजे. भारतात मातेला झोपूनच कळा द्यायला सांगितल्या जातात परंतु परदेशात मातेला उभे करुन किंवा उकिडवे बसून (squatting position) बाळाला जन्म देण्यासाठी तयार केले जाते. गुरुत्वाकर्षणाच्या दिशेने जोर लावत असल्यामुळे बाळ बाहेर पडायला अधिक सोपे जाते. ह्या विषयीची अधिक माहिती पुढील साईट्सवर आहे -
http://www.lifepositive.com/Body/natural-childbirth/childbirth-india.asp,
http://www.lifepositive.com/Body/natural-childbirth/childbirth-india.asp,
http://www.indiwo.com/india/guides/childbirth-pregnancy/choosing-your-delivery-method/2041/0,
http://www.childbirthsolutions.com/articles/stories.php
डिलिव्हरी दरम्यान प्राणायाम किंवा श्वसनाचे व्यायाम केल्यासही अधिक फायदा होतो. ह्या विषयीची अधिक माहिती -
www.babycenter.in/pregnancy/fitness/yoga/,
http://www.childbirthsolutions.com/articles/pregnancy/yoga/index.php,
www.askbaby.com/breathing-exercises-for-labour.htm,
www.healthandyoga.com/html/pbreath.html,
www.indianmoms.com/guide/exerciseduring.htm
बरेच वेळा मातेला आणि नातेवाईकांना, मातेला येणारया कळांची, तिला होणारया त्रासाची अधिक काळजी असते. पण लक्षात घ्या आई इतकेच तिचे बाळही घाबरलेले असते. ह्या विषयीचा अतिशय सुंदर आणि माहितीपूर्ण लेख
http://www.indianmoms.com/guide/aninfantspoint.htm ह्या लिंकवर आहे. ही साईट म्हणते जेव्हा मातेला कळा सुरु होतात तेव्हा बाळालाही भूकंप झाल्यासारखे वाटते. आधी असलेल्या शांत वातावरणातून त्याला बाहेर ढकलले जाते. ह्या वेळेला मातेनी ओरडण्यापेक्षा, शांत राहून श्वसनाचे व्यायाम केल्यास, चालत राहिल्यास आणि पोटावरुन हात फिरवून बाळालाही दिलासा दिल्यास लवकर बाळंत व्हायला मदत होते. ही साईट पुढे म्हणते आपल्या गरजेपेक्षा बाळाची गरज अधिक महत्त्वाची हे प्रत्येक पालकांनी लक्षात ठेवले पाहिजे. बाळंत झाल्यावर लवकरात लवकर मातेने बाळाला जवळ घेणे आणि स्तनपान देणे गरजेचे आहे. ह्याने बाळाला सुरक्षित असल्याचा अनुभव मिळेल. इवल्याश्या जीवाला जवळ घेतल्यावर आई तिचे सारे श्रम विसरेल ह्यात शंकाच नाही.
http://www.indianmoms.com/guide/aninfantspoint.htm ह्या लिंकवर आहे. ही साईट म्हणते जेव्हा मातेला कळा सुरु होतात तेव्हा बाळालाही भूकंप झाल्यासारखे वाटते. आधी असलेल्या शांत वातावरणातून त्याला बाहेर ढकलले जाते. ह्या वेळेला मातेनी ओरडण्यापेक्षा, शांत राहून श्वसनाचे व्यायाम केल्यास, चालत राहिल्यास आणि पोटावरुन हात फिरवून बाळालाही दिलासा दिल्यास लवकर बाळंत व्हायला मदत होते. ही साईट पुढे म्हणते आपल्या गरजेपेक्षा बाळाची गरज अधिक महत्त्वाची हे प्रत्येक पालकांनी लक्षात ठेवले पाहिजे. बाळंत झाल्यावर लवकरात लवकर मातेने बाळाला जवळ घेणे आणि स्तनपान देणे गरजेचे आहे. ह्याने बाळाला सुरक्षित असल्याचा अनुभव मिळेल. इवल्याश्या जीवाला जवळ घेतल्यावर आई तिचे सारे श्रम विसरेल ह्यात शंकाच नाही.
स्त्रीबीज व शुक्रजंतू योग्य स्थितीत असतील तर त्यांचा सफल संयोग होऊन बीज तयार होते. नंतर त्याचाजवळजवळ तीन दिवस प्रवास सुरू असतो. साध्या नजरेला न दिसणारे हे गर्भबीज ४ इंच लांबीच्या गर्भनलीकेतून प्रवास करीत गर्भाशयात प्रवेश करते. तुम्ही गर्भार असल्याची तारीख तुमच्या आधीच्या महिन्याच्या ऋतुचक्राच्या पहिल्या तारखेपासून मोजली जाते. म्हणजे गर्भ रुजला की दोन आठवडांचा असतो.
दोन आठवडाचा गर्भ - स्त्रीबीज व पुरूषबीज ह्याचे मिलन गर्भाशय नलिकेत होते. ४६ गुणसुत्रे मिळून येणा-या बाळाचे मानवी, शारीरिक, मानसिक स्वभाव ठरवतात. फलित झालेले हे बीज नलिकेतून गर्भाशयाकडे सरकते.
गर्भबीज गर्भाशयात आले की, ते तेथेच तरंगत रहाते व भराभर वाढत जाते. एक पेशीच्या दोन, दोनाच्या चार, चाराच्या आठ अशा पेशी वाढून पेशींचा समूह तयार होतो. हा समूह, लहानलहान चेंडू एकमेकांना घट्ट चिटकवून ठेवल्यासारखा दिसतो. काही दिवसांनी या घट्ट गोळ्यात मध्यभागी पाणी तयार होते. त्या पाण्यामुळे गोळ्याचा आकार दुप्पट होतो. आत पाणी व बाहेरून नारळाच्या खोबण्यासारखा दिसणारा हा पेशीसमूह-गर्भपिंड साधारणपणे तिस-या आठवडात गर्भाशयाच्या अंतरभागाला चिकटतो. तो अंतरभाग उकरून तेथील पेशी खाऊन जगतो. अशाप्रकारे प्रत्येक गर्भ आईचे रक्तमांस खाऊन मोठा होतो. गर्भाशयाच्या अंतरभागातील रक्तवाहिन्यांतील रक्तावर हा वाढत असतो. काही काळाने ह्या गर्भपिंडाच्या अंगावर जणू हजारो जीभा निर्माण होतात व त्यांनी भोवतीच्या रक्तातील पोषक द्रव्ये भराभर शोषून गर्भपिंड मोठा होतो.
६ - ८ - १२ आठवडा - याच्या पुढची गर्भाची वाढ अशी की, गर्भपिंडाची बाह्य बाजू गर्भाशयाच्या आतील बाजूला चिकटलेली असते. ती नारळाच्या करवंटीप्रमाणे घट्ट होऊ लागते तिच्यापासून वार तयार होऊ लागते. ती ९ महिन्यांपर्यंत गर्भाशयाला चिकटलेली असते. गर्भपिंडाच्या आतल्या पेशीपासून छोटा गर्भ (embrayo) तयार होतो व बाकीच्या पेशींची एक पाण्याने भरलेली पिशवी तयार होते तिच्यात गर्भ तरंगत रहातो. गर्भाशयाच्या पिशवीत गर्भजल तुमच्या बाळाचे रक्षण करते. तुमच्या बाळाला अन्न, पाणी, प्राणवायु नाळेच्या सहाय्याने मिळायला सुरुवात होते. थोडक्यात बाळाचे घर तयार होते. आता आईचे ऋतुचक्र थांबते. तुमच्या बाळाची वाढ अत्यंत झपाटयाने होत असते. बाळाच्या हृदयाची स्पंदने चालु होतात. मुख्य व महत्त्वाच्या अवयवांची जडणघडण चालु होते. डोळे, कान, मणका, छोटे हात पाय हे झपाटाने तयार होतात. तुमचे शरीर दिवसरात्र ह्या कामात गुंतलेले असते. पर्यायाने तुम्हाला थकवा अधिक जाणवतो.
६ व्या आठवडात गर्भाची लांबी ३ ते ५ मि.मी. असते. आता मेंदूचे कार्य झपाटाने पूर्ण होते. मेंदूची तीन आवरणे जी स्मरणशक्ती, संदेशवाहिन्या तसेच श्वसन व स्नायू हालचालींकरीता जबाबदार असतात, त्यांची वाढ पूर्ण होते. किडनी तसेच यकृताची वाढ होते.
७ व्या-८ व्या आठवडा दरम्यान तोंड व जीभ आकाराला येते. हात, पायांची लांबी वाढून छोटी छोटी बोटे आकाराला येतात. रक्तपेशी बाळाचे यकृत निर्माण करते. बाळाचा रक्तगट स्वतंत्रपणे तयार होतो. गर्भ आता १/२ इंच लांबीचा असतो व मजेत गर्भजलात पोहू शकतो.
१२ व्या आठवडापर्यंत तुमचा गर्भ जणू छोटा बालकाचे रूप घेतो. हृदयाचे काम पूर्ण होते. २९ दात व हिरडयांचे काम सुरू होते. स्वरयंत्र आकाराला येते, पापण्या निर्माण होऊन मिटलेल्या अवस्थेत सातव्या महिन्या पर्यंत राहतात. मेंदूची वाढ पूर्ण झालेली असते. गर्भ आता सहजपणे अंगठा चोखू शकतो.
-->
पहिल्या त्रैमासिकात खाण्याची अत्यंत काळजी घेतली पाहिजे. पौष्टीक व सकस आहाराबरोबर फॉलिक ऍसिड डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार घेतले पाहिजे. तसेच हिरव्या पालेभाज्या, मोड आलेली कडधान्ये, वाटाणे, ह्यातूनही फॉलिक ऍसिड मिळते. फॉलिक ऍसिड अवयवांच्या प्रथम जडणघडणीत अत्यंत आवश्यक आहे.
तुमच्या गर्भारपणाच्या प्रारंभी जाणवणारी काही प्राथमिक लक्षणे :
१ पाळी चुकणे - पाळी चुकणे हे गर्भार असल्याचे प्रथम लक्षण मानले जाते तरी सुध्दा डॉक्टरांकडून योग्य त्या तपासण्या व चाचण्या करून घेणे अधिक चांगले.
१ पाळी चुकणे - पाळी चुकणे हे गर्भार असल्याचे प्रथम लक्षण मानले जाते तरी सुध्दा डॉक्टरांकडून योग्य त्या तपासण्या व चाचण्या करून घेणे अधिक चांगले.
२ उलटया व मळमळ - गर्भ रूजत असतांनाच्या पहिल्या काही आठवडात तुम्हाला उलटया होऊ शकतात. अन्नावरची वासना उडते. पण अन्न हे घेतलेच गेले पाहिजे. सकाळी उठल्याबरोबर बिस्कीटांसारख्या कोरडा मितआहाराने सुरवात केल्यास उलटयांची भावना काही अंशी कमी होते. सतत थोडया थोडया अंतराने अन्न घेत राहणे चांगले. अधिक उलटया होत असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घेणे अधिक चांगले.
३ अधिक थकवा - गर्भारपणाच्या पहिल्या ८ ते १० आठवडात तुम्हाला अधिक जाणवतो. तुमच्या शरीरात चाललेल्या झपाटाच्या बदलाने हा थकवा अधिक जाणवत असतो. तुमचे शरीर दिवसरात्र गर्भ रूजवण्याच्या व वाढवण्याच्या कार्यात गुंतले असल्यामुळे साधारण १२ आठवडापर्यंत हा थकवा सकाळी जाणवतो. ह्यालाच मॉर्निंग सिकनेस म्हणतात.
४ हलका स्त्राव - सुरवातीला जेव्हा गर्भ गर्भाशयात रूजत असतो तेव्हा हलका फिकट गुलाबी रंगाचा स्त्राव होण्याची शक्यता असते. हा स्त्राव साधारण शुक्राणू व स्त्रीबीज ह्यांचे मिलन झाल्यावर ८-१० दिवसांनी होतो. तुमच्या नेहमीच्या ऋतुचक्राशिवाय तुम्ही सहजपणे हा स्त्राव ऒळखू शकता कारण हा अतिशय हलका, गुलाबी तसेच नेहमीच्या पाळीच्या स्त्रावाच्या तक्त्याप्रमाणे (आधी हलके - अधिक - परत हलके) नसतो.
५ तापमान वाढणे - नलिकेत गर्भधारणा झाल्यावर गर्भ गर्भाशयाच्या दिशेने वाटचाल सुरू करतो. ह्याच दरम्यान तुमचे शारीरिक तापमान नेहमीपेक्षा थोडे वाढलेले जाणवते.
वरील लक्षणे थोडाफार फरकाने कमी अधिक प्रमाणात गर्भवती स्त्रियांमध्ये आढळतांना जाणवतात.
१३ ते २८ आठवडे
चौथा महिना लागताच तुम्हाला अधिक प्रसन्न वाटेल. पहिल्या तीन महिन्यातली मळमळ, अन्नावरची वासना नसणे, थकवा सर्व हळूहळू कमी होऊन अधिक स्फूर्तीदायक वाटेल.
आता तुमच्या बाळाची शारीरिक रचना पूर्ण झाली असेल १४ व्या आठवडात तुमचे बाळ डोक्यापासून ते पायापर्यंत ४ १/२" लांबीचे असेल तसेच वजन साधारणपणे ४५ ग्रॅम असेल. तुमचे बाळ आता हालचाल करू लागेल साधारण पणे १८ ते २२ आठवडापर्यंत ही हालचाल तुम्हाला जाणवायला लागेल.
लघवीच्या व शौचाच्या तक्रारी - पाचव्या महिन्यानंतर गर्भाशयाचा आकार वाढल्याने त्याचा दाब मूत्रपिशवी (bladder)< वर येतो व त्यामुळे सारखे लघवीला जावे लागते. शरीरातल्या हारमोन्सच्या बदलामुळे तुमच्या पचनशक्तीवर परिणाम होतो. त्यामुळे कधीकधी शौचास कठीण होऊ शकते.
ह्याच दरम्यान स्त्रीरोग तज्ञ तुम्हाला सोनोग्राफी, रक्ततपासणी व टी.टी. चे इंजेक्शन देतील. तुमची कॅलशियम व लोहाची गरज वाढल्याने त्याच्या गोळ्या घेण्याचा सल्ला देण्यात येईल.
आता तुमच्या गर्भाशायाचा आकार वाढल्याने तुमचे पोट दिसू लागेल. तुमचा गर्भ २२ आठवडाचा असतांना जवळ जवळ १ पौंडाचा असेल तसेच १० १/२" उंचीचा असेल. इतर अवयवांबरोबरच भुवया व पापण्या येतील. २४ व्या आठवडा दरम्यान डोळ्यांची उघडझाप करू लागेल. २४ ते २८ आठवडादरम्यान तुमचे बाळ अधिक कार्यक्षम असेल. बाळाच्या संवेदना आता अधिक तीव्र झाल्या असतील. प्रखर प्रकाश, मोठा आवाज ह्यांना बाळ प्रतिसाद देतांना आईला जाणवेल. २८ आठवडात तुमचे दुसरे सत्र संपेल. हे सत्र अधिक आनंददायी व स्पुर्तीदायक असेल. बाळाची आता तुम्ही आतुरतेने वाट पहायला लागाल.
| तिसरे सत्र - ७ , ८ व ९ वा महिना |
बाळंतपणासाठी घरची तयारी
तुम्ही प्रसुतिगृहात नाव नोंदविले तरी तुमच्या घरी बाळंतपणासाठी आवश्यक साबण, रबरी कापड, कापूस व कापडी गॉज, नाळ बांधण्यासाठी सुती दोरी, स्थानिक स्वच्छतेसाठी नवीन ब्लेड व जंतुनाशक द्रव (डेटॉल, सेट्रिमाइड इ.) तयार ठेवावे.
साधारणपणे कळा यावयास लागल्यावर प्रसुतिगृहात/इस्पितळात जातात, पण कळा न येताही अंगावरून पांढरे पाणी जाऊ लागले, वारंवार लघवीला जावे लागत असेल तर इस्पितळात भरती होणे योग्य ठरेल.
-->
गर्भारपणातील समस्या
|
गर्भवती मातेस, गर्भधारणेनंतर लगेचच विशिष्ट काळ गेल्यावर काही तक्रारी निर्माण होतात. मळमळणे, उलटया होणे - याला आपण डोहाळे लागणे असेही म्हणतो. काही स्त्रियांना हा त्रास बराच काळ होत रहातो. विशिष्ट काळानंतर (सुमारे २-३ तासांनी) पचनास हलके व थोडे थोडे खावे त्यामुळे या त्रासातील तीव्रता कमी होण्यास मदत होते.
बध्दकोष्ठ - ज्या स्त्रिया सुयोग्य प्रमाणात पालेभाज्या, द्रव पदार्थ व फळे यांचे सेवन करत नाहीत, त्यांना हा त्रास होतो. त्यातूनच छातीत जळजळणे व गॅसेसचा त्रास सुरू होतो.
रक्त कमी असणे - ज्या स्त्रियांचा आहार या काळात संतुलित नसतो व त्यात लोह, प्रथिने, जीवनसत्वे इ. सारख्या आवश्यक घटकांचा समावेश नसतो, त्यांच्या शरीरातील रक्तपेशींचे प्रमाण कमी होऊन, हा त्रास होतो. विशेषत: लोह व बी कॉम्पलेक्स या दोन घटकांची कमतरता निर्माण होते. काहींच्या पोटात जंतही होतात. पालेभाज्या, गव्हाचे अन्नपदार्थ, अंडी , मटन, मासे खाऊन या तक्रारीची तीव्रता कमी करता येते.
विशिष्ट पदार्थ खावेसे वाटणे - काही गर्भवतीस्त्रियांबाबत ही तक्रार आढळते. काहीना खूप आंबट पदार्थ तर काहींना माती इ. पदार्थ खाण्याची प्रबळ इच्छा होते. याचे नेमके कारण तज्ञांना उलगडले नाही. परंतु या स्त्रीच्या शरीरात विशिष्ट अन्नघटकाची कमतरता निर्माण झाल्याने हा दोष निर्माण होऊ शकतो, हे निश्चीत आहे.
छातीत जळजळणे - गर्भवती स्त्रीच्या गर्भाशयाचा आकार वाढतो. त्यामुळे पचन संस्थेवर व पोटावर दबाव येतो व त्यामुळे हा त्रास होतो. मधून मधून थोडे थोडे खाल्याने हा त्रास कमी होतो.
पायांना गोळे येणे - गर्भवती स्त्रीच्या शरीरातील सोडियमचे प्रमाण कमी झाल्याने तिला हा त्रास होऊ शकतो.
जाडी वाढणे - गर्भवती माता व तिचे भ्रूण या दोघांच्या सुरक्षिततेस यामुळे बाधा येऊ शकते. वैद्यकीय सल्ला घेऊन, आपल्या आहारात योग्य नियंत्रण/बदल करावा. म्हणजे वजन घटण्यास मदत होऊ शकते.
अल्पवयीन माता - कायद्याने विशिष्ट वय उलटल्यावर मुलीचे लग्न करावे. असे घातलेले बंधन शास्त्राच्या दृष्टीनेही विचारात घेण्यासारखे आहे. कुमारावस्थेतील (१६ ते २० पर्यंत) गर्भवती मातेचे गर्भारपण थोडे अवघड असते. कारण मुख्य म्हणजे तिच्या शरीराचीच वाढ पूर्णत्वाला गेलेली नसते. त्यामुळे त्यांच्या भ्रूणांचे पोषण व वाढीस अडथळे येऊ शकतात. अशा मातांची मुले बरेचदा खूपच कमी वजनाची व अशक्त निपजतात. त्यांच्या मृत्युचे प्रमाणही अधिक असते. म्हणूनच १६ ते १९ वयाच्या स्त्रीने गर्भारपण टाळावे, गर्भवती राहिल्यास आहाराबाबत खूपच जागृत असावे.
इतर आजार - मधुमेह, डांग्याखोकला, विशिष्ट प्रकारची कावीळ (German measle) झालेल्या गर्भवती मातेने खूपच काळजी घ्यावी. तिचा आजार भ्रूणासही अपायकारक ठरू शकतो. वैद्यकीय तज्ञांकडून त्वरित उपाययोजना सुरू करावी. मधुमेहाची तक्रार असलेल्या स्त्रीने आहाराबाबत खूपच काटेकोर असावे. रक्तशर्करेचे प्रमाण वाढणे वा कमी होणे, हे तिला अतिशय धोकादायक ठरू शकते. गुप्तरोग झालेल्या पित्यामुळे, मातेकडे त्याचे जंतू संक्रमित होतात व मातेकडून गर्भात वाढणाया भ्रूणापर्यंत ते पोचून, त्यालाही हा विकार त्रास देऊ शकतो. अशी मुले मतीमंद निपजण्याची शक्यता अधिक असते. म्हणूनच याबाबतही पती-पत्नींने जागरूक असावे.
बध्दकोष्ठ - ज्या स्त्रिया सुयोग्य प्रमाणात पालेभाज्या, द्रव पदार्थ व फळे यांचे सेवन करत नाहीत, त्यांना हा त्रास होतो. त्यातूनच छातीत जळजळणे व गॅसेसचा त्रास सुरू होतो.
रक्त कमी असणे - ज्या स्त्रियांचा आहार या काळात संतुलित नसतो व त्यात लोह, प्रथिने, जीवनसत्वे इ. सारख्या आवश्यक घटकांचा समावेश नसतो, त्यांच्या शरीरातील रक्तपेशींचे प्रमाण कमी होऊन, हा त्रास होतो. विशेषत: लोह व बी कॉम्पलेक्स या दोन घटकांची कमतरता निर्माण होते. काहींच्या पोटात जंतही होतात. पालेभाज्या, गव्हाचे अन्नपदार्थ, अंडी , मटन, मासे खाऊन या तक्रारीची तीव्रता कमी करता येते.
विशिष्ट पदार्थ खावेसे वाटणे - काही गर्भवतीस्त्रियांबाबत ही तक्रार आढळते. काहीना खूप आंबट पदार्थ तर काहींना माती इ. पदार्थ खाण्याची प्रबळ इच्छा होते. याचे नेमके कारण तज्ञांना उलगडले नाही. परंतु या स्त्रीच्या शरीरात विशिष्ट अन्नघटकाची कमतरता निर्माण झाल्याने हा दोष निर्माण होऊ शकतो, हे निश्चीत आहे.
छातीत जळजळणे - गर्भवती स्त्रीच्या गर्भाशयाचा आकार वाढतो. त्यामुळे पचन संस्थेवर व पोटावर दबाव येतो व त्यामुळे हा त्रास होतो. मधून मधून थोडे थोडे खाल्याने हा त्रास कमी होतो.
पायांना गोळे येणे - गर्भवती स्त्रीच्या शरीरातील सोडियमचे प्रमाण कमी झाल्याने तिला हा त्रास होऊ शकतो.
जाडी वाढणे - गर्भवती माता व तिचे भ्रूण या दोघांच्या सुरक्षिततेस यामुळे बाधा येऊ शकते. वैद्यकीय सल्ला घेऊन, आपल्या आहारात योग्य नियंत्रण/बदल करावा. म्हणजे वजन घटण्यास मदत होऊ शकते.
अल्पवयीन माता - कायद्याने विशिष्ट वय उलटल्यावर मुलीचे लग्न करावे. असे घातलेले बंधन शास्त्राच्या दृष्टीनेही विचारात घेण्यासारखे आहे. कुमारावस्थेतील (१६ ते २० पर्यंत) गर्भवती मातेचे गर्भारपण थोडे अवघड असते. कारण मुख्य म्हणजे तिच्या शरीराचीच वाढ पूर्णत्वाला गेलेली नसते. त्यामुळे त्यांच्या भ्रूणांचे पोषण व वाढीस अडथळे येऊ शकतात. अशा मातांची मुले बरेचदा खूपच कमी वजनाची व अशक्त निपजतात. त्यांच्या मृत्युचे प्रमाणही अधिक असते. म्हणूनच १६ ते १९ वयाच्या स्त्रीने गर्भारपण टाळावे, गर्भवती राहिल्यास आहाराबाबत खूपच जागृत असावे.
इतर आजार - मधुमेह, डांग्याखोकला, विशिष्ट प्रकारची कावीळ (German measle) झालेल्या गर्भवती मातेने खूपच काळजी घ्यावी. तिचा आजार भ्रूणासही अपायकारक ठरू शकतो. वैद्यकीय तज्ञांकडून त्वरित उपाययोजना सुरू करावी. मधुमेहाची तक्रार असलेल्या स्त्रीने आहाराबाबत खूपच काटेकोर असावे. रक्तशर्करेचे प्रमाण वाढणे वा कमी होणे, हे तिला अतिशय धोकादायक ठरू शकते. गुप्तरोग झालेल्या पित्यामुळे, मातेकडे त्याचे जंतू संक्रमित होतात व मातेकडून गर्भात वाढणाया भ्रूणापर्यंत ते पोचून, त्यालाही हा विकार त्रास देऊ शकतो. अशी मुले मतीमंद निपजण्याची शक्यता अधिक असते. म्हणूनच याबाबतही पती-पत्नींने जागरूक असावे.
साधारण ४० आठवडे किंवा ९ महिने संपल्यावर 'कळा' यायला सुरवात होते. प्रत्येक मातेचा कळा येण्याचा काळ व वेळ वेगवेगळे असू शकते. तुमचे तज्ञ डॉक्टर किंवा सोनोग्राफीच्या मदतीने तुम्हाला हे समजू शकते.
प्रथमत: मातेला बरयाच अंतराने कळा यायला सुरवात होते. कधी कधी कळा मातेला जाणवतही नसतात नंतर कळा एका विशिष्ट अंतराने यायला सुरवात होते. त्यामुळे गर्भाशयाचे तोंड (cervix) प्रसरण पावते तसेच पातळ आणि मऊ होते.
गर्भाशयाचा वरचा डावा भाग आकुंचन पावतो त्यामुळे गर्भशयाचे ताड अधिकच प्रसरण पावते. त्यामुळे बाळ फिरले जाऊन त्याचे डोके आईच्या ओटीपोटात (pelvis) मध्ये घट्ट बसते. स्नायूंच्या आकूंचन व प्रसरण क्रियेमुळे बाळ आता अधिक पुढे ढकलले जाऊन गर्भाशयाचे तोंड पूर्ण उघडले जाते. त्यामुळे डोके बाहेर येते. त्यापाठोपाठ पुढच्या कळे बरोबर बाळाचा एक खांदा बाहेर येतो. मग दुसरा त्यानंतर इतर अंग डोक्याच्या तुलनेने लहान असल्यामुळे पटकन बाहेर घसरून येते. त्यानंतर लगेचच बाळाची नाळ बाहेर येते. नाळेला कापून त्यास शिवले जाते.
बाळाच्या जन्मानंतरही जोपर्यंत आईची नाळ व वार (Placenta) संपूर्णपणे बाहेर पडत नाही तोपर्यंत गर्भाशयाची आकुंचन-प्रसरण क्रिया चालू रहाते. बहुतांशी बाळांचा जन्म नैसर्गिकरित्या इस्पितळे किंवा दाईच्या मदतीने सुखरूपपणे होतो. कधीकधी काही विशेष अथवा अत्यावश्यक कारणास्तव वेगळे उपचार किंवा तात्काळ सेवा गर्भावतीस द्यावी लागते.
नैसर्गिक प्रसुती व्यतिरिक्त इतर प्रसुतीचे प्रकार खालील प्रमाणे आहेत.
१ Induction - प्रसुतीचा काळा हा ४० आठवडाचा असतो. एखाद दुसरा आठवडा पुढे मागे प्रसुती होणे हे नैसर्गिक असतं. पण ४२ आठवडे उलटून गेल्यावर डॉक्टर इंजेक्शन अथवा औषधांच्या सह्याने मातेस कळा आणण्यास मदत करतात. त्यामुळे गर्भाशय उघडून बाळ बाहेर यायला मदत होते. ह्याच प्रकारातील अजून काही कारणे खालील प्रमाणे -
१ pre - edampsia
२ एक पेक्षा अधिक गर्भ (जुळे अथवा तीळे)
३ गर्भाशय आकुंचन व प्रसरण पावण्याची क्रिया खुपच हळू असल्यास
४ गर्भाशयातील पाणी वाहून गेल्यास
५ डायबेटीस - बाळ अधिक वजनाचे असल्यास
६ नाळ गर्भाशयापासून अलग झाल्यास
ह्या प्रकारात गर्भ बाहेर येण्याची प्रक्रिया झपाटाने होते. परंतु मातेला त्रासदायक होऊ शकते. गरज पडल्यास औषधे (pain relief) देणे अधिक चांगले.
२ Ceaserean सिझेरियन
गर्भवती मातेच्या गर्भाशयात विशिष्ट प्रकारची परिस्थिती निर्माण झाल्याने सिझेरियन शस्त्रक्रिया करणे आवश्यक असते. शस्त्रक्रिया साधारण एक तासाची असते व बाळ पाच ते दहा मिनिटात बाहेर येते. ओटीपोटाला एक छोटीशी आडवी चीर देऊन बाळाला बाहेर काढले जाते. तसेच नाळ बाहेर काढून सर्व भाग परत शिवला जातो. ह्या दरम्यान मातेला भूल दिली जाते.
खालील परिस्थिती उदभवल्यास सिझेरियन शस्त्रक्रिया करण्यात येते.
१ गर्भास हानी झाल्यास
२ प्रसुतीला वेळ लागत असल्यास
३ पायाळू गर्भ, गर्भाशयातील पाणी वाहून गेल्यास
४ Pre - eclampsia
५ Cord prolapse
संपूर्ण जन्मपूर्व अवस्था किंवा गर्भावस्थेचा कालखंड २८० दिवस किंवा नऊ महिने, नऊ दिवसांचा असतो. परंतु सर्वच अर्भकांचा जन्म बरोबर तेवढाच कालखंडाने होत नाही. काही अर्भके खूप आधी (premature birth) जन्मतात, तर काही हा उलटून गेल्यावर जन्मतात (postmature birth)
अलीकडे प्रसवकाल उलटून होणारया जन्माचे प्रमाण कमी झाले आहे. कारण प्रसूतीपूर्वीच्या प्रसववेदना हव्या तेवढया तीव्रतेने व वारंवारीतेने सुरू करण्यासाठी मातेस विशिष्ट औषधे किंवा इंजेक्शन देता येतात. त्यामुळे नंतर संभवणारे धोके प्रामुख्याने टाळले जातात.
गर्भावस्थेचा काळ पूर्ण होण्यापूर्वी काही दिवस आगोदर जन्म झाल्यास अकस्मात जन्म (Premature Birth) होतो. ही मुले अशक्त, कमी वजन असलेली व अपूरी वाढ झालेली देखील असू शकतात.
३ Episiotomy
कधी कधी प्रसुती दरम्यान बाळ योनी मार्गातून बाहेर येण्यास त्रास होत असेल तर योनी मार्ग वाकडा तिकडा फाटण्याची शक्यता असते. म्हणून तज्ञ योनी मार्गाला छोटी चीर देऊन बाळ बाहेर येण्या मदत करतात. ती जागा भूल देऊन बधीर केली जाते. प्रसुतीनंतर जागा शिवली जाते.
Episiotomy खालील परिस्थितीत केली जाते
१ बाळाचे डोके योनीमार्गातून बाहेर येण्यासाठी खूप मोठे असल्यास
२ बाळाला बाहेर ढकलण्याची क्रिया (कळा देणे) खूप हळू असल्यास
३ बाळ पायाळू असून तातडीची परिस्थिती उदभवल्यास
४ your babay is in distress.
४ Forcep (चिमटा) किंवा Vaccum
प्रसुतीला वेळ लागत असल्यास कळा नीट येत नसल्यास तसेच बाळाला बाहेर ढकलतांना माता थकून गेल्यास forcep किंवा vaccum चा वापर करतात.
म्हणजे चिमटाच्या सहाय्याने बाळाचे डोके घट्ट धरून त्याला बाहेर काढतात. कित्येक वेळा चिमटाच्या खुणा बाळाच्या डोक्याला तशाच रहातात. पण काही दिवसात निघून जातात.
हल्ली डॉक्टर forcep चा वापर कमी व vaccum extraction अधिक करतात.
vaccum extraction मध्ये शंखाकृती भांडे असते. ते बाळाच्या डोक्यावर ठेऊन त्यात हवेची पोकळी निर्माण केली जाते व बाळाला बाहेर काढले जाते.
गर्भारपणात पौष्टिक, सकस आणि समतोल आहार घेणे बाळाच्या वाढीसाठी व आईच्या आरोग्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. पण बयाच वेळा सकस आणि पौष्टिक आहार म्हणजे भरपूर तुपातला शिरा, अळिवाचे, डिंकाचे लाडू असा (गोड) गैरसमज असतो. साधी नागलीची भाकरी, पिठलं, कांदा, चटणी हा सुध्दा सकस आणि समतोल आहार आहे हे किती जर्णींना ठाऊक असते? ह्या करिता थोडीशी अभ्यासू वृत्ती हवी. समतोल आहार म्हणजे आपल्या जेवणात मुख्य सहा न्युट्रीएंटस चा समावेश असतो. - प्रोटिन्स, कार्बोहायड्रेटस, फॅटस, जीवनसत्व, क्षार, आणि पाणी.
गर्भवतीने मीठ अगदी कमी खावे कारण मीठामुळे रक्ताची आम्लता वाढते, अधिक तहान लागते, भूक मंद होते व हातापायांवर, पोटावर सूज येते. तसेच लोणची, पापड, मसाले हे पदार्थ कितीही चविष्ट वाटले तरी त्यांचा कमी वापर करावा
समतोल आहार घेतला म्हणजे तुमचे गर्भारपण अधिक सुकर आणि आनंददायी होईल. मळमळ, पोटात आणि छातीत जळजळ, पोटाच्या तक्रारी (अतिसार, शौचास न होणे) इत्यादी तक्रार्रींपासून तुम्ही नक्कीच मुक्त रहाल. गर्भवतीने जे अन्न दोन वेळा खायचे तेच दिवसातून ४-५ वेळा थोडे थोडे खावे. यामुळे शिथील झालेल्या जठराला थोडे अन्न पचवायला व शोषून घ्यायला त्रास होत नाही. पुढे गर्भाशयाचा आकार गर्भाच्या वाढीमुळे जसजसा मोठा होत रहातो तेव्हा ते गर्भाशय, जठर व आतडी यांना बाजूला सारते व त्याच्यांवर दाबही टाकते म्हणूनच शेवटच्या ३ महिन्यांतही गर्भावतीने आहार ३-४ वेळा थोडा थोडा प्रमाणात घेणेच योग्य ठरते. नाहीतर पचनक्रिया नीट होत नाही व साधे उठणे बसणेही त्रासदायक होते.
तुमचे दिवसभराचे वेळापत्रक खालील प्रमाणे होऊ शकते.
आहाराचे वर्गीकरण
|
अन्नपदार्थ
|
पाककृती
|
धान्ये
|
गहु, तांदूळ,पॉलीश न केलेली ज्वारी, बाजरी, whole wheat pasta, whole wheat bread etc.
|
तंतुमय पाव, बाजरीचा खिचडा, पौष्टीक रोटी, Easy Cheesy Vegetable Pasta
|
डाळी
| मुगडाळ, तुरडाळ,मोड आलेले मुग, काबुली चने, राजमा | मुगडाळ डोसा, हरीयाली डाळ, वरण, काबुली चन्याचे सलाड |
| भाज्या | पालक,मेथी, लेटुस, मुळा, गाजर, श्रावण घेवडा, बीट, गवार, काकडी | पालक पराठा, पालक मेथी ढोकळा, फळे व लेटूसचे सलाड, डाळ व भाज्याची इडली |
| फळे | अननस, संत्री, मोसंबी, पेरू, सुकामेवा – काजू, पिस्ते, अंजीर इ. | खजूर व केळाचे शेक, संत्रीचे सरबत, पेरूचे पेय, तीळाची चिक्की |
| दुधाचे पदार्थ | दूध, दही, पनीर, चीज | दही चन्याची भाजी, बासूंदी, खीर, पनीर भाजी,दह्यातल्या कोशिंबीरी,चीज उत्तपा |
| चरबीयुक्त व साखर | तुप, तेल, लोणी, गुळ, साखर | लापशी, गाजराचा हलवा |
दोन चमचे तुप,
तेल तसेच २ चमचे रिफाइन्ड साखर
दिवसाला खायला हरकत नाही. पण जरा
जपून कारण तीळ, बदाम, काही डाळी यांसारख्या
आपल्या जेवणात सामाविष्ट असणाया पदार्थात
सुध्दा अप्रत्यक्षरित्या चरबीचे प्रमाण असते.
अतिरिक्त चरबीमुळे कॅल्शियम
सारख्या घटकांच्या शोषणात अडथळा येतो.
वरील प्रमाणेच तुमच्या आहारात महत्वाचे असणारे घटक म्हणजे कॅल्शियम, लोह, फॉलिक अॅसिड, आणि चोथा/ तंतुमय पदार्थ (fibre) त्याचं प्रमाण खालील प्रमाणे प्रत्येक गर्भवती स्त्रीच्या आहारात असायलाच हवं.
१.कॅल्शियम (१००० मि.ग्रॅ दररोज) - हे बाळाच्या दात व हाडाच्या बळकटीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे.
दुधाचे पदार्थ - दूध, दही, पनीर, चीज
सोयाबीन व त्यापासून बनवलेले पदार्थ
हिरव्या पालेभाज्या
तीळ व नागली
२.लोह (३८ मि.ग्रॅ दररोज) - हा रक्त पेशीतला (haemoglobin) महात्वाचा घटक आहे. जो मातेच्या शरीरातल्या प्रत्येक पेशीला रक्त पुरवठा करतो. बाळाच्या लाल रक्त पेर्शींच्या वाढीलाही हा अत्यंत उपयुक्त आहे. जर कमी मात्रेत हे लोह घेतले तर तुम्ही 'anaemic' होण्याची शक्यता असेत.
हिरव्या पालेभाज्या - पालक, पुदिना
धान्ये, डाळी, कडधान्ये
सुका मेवा - मनुके, खजूर
तीळ, बदाम, काजू, गुळ
वरील प्रमाणेच तुमच्या आहारात महत्वाचे असणारे घटक म्हणजे कॅल्शियम, लोह, फॉलिक अॅसिड, आणि चोथा/ तंतुमय पदार्थ (fibre) त्याचं प्रमाण खालील प्रमाणे प्रत्येक गर्भवती स्त्रीच्या आहारात असायलाच हवं.
१.कॅल्शियम (१००० मि.ग्रॅ दररोज) - हे बाळाच्या दात व हाडाच्या बळकटीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे.
दुधाचे पदार्थ - दूध, दही, पनीर, चीज
सोयाबीन व त्यापासून बनवलेले पदार्थ
हिरव्या पालेभाज्या
तीळ व नागली
२.लोह (३८ मि.ग्रॅ दररोज) - हा रक्त पेशीतला (haemoglobin) महात्वाचा घटक आहे. जो मातेच्या शरीरातल्या प्रत्येक पेशीला रक्त पुरवठा करतो. बाळाच्या लाल रक्त पेर्शींच्या वाढीलाही हा अत्यंत उपयुक्त आहे. जर कमी मात्रेत हे लोह घेतले तर तुम्ही 'anaemic' होण्याची शक्यता असेत.
हिरव्या पालेभाज्या - पालक, पुदिना
धान्ये, डाळी, कडधान्ये
सुका मेवा - मनुके, खजूर
तीळ, बदाम, काजू, गुळ
३.फॉलिक अॅसिड (१२ मि. ग्रॅम दररोज) - हे जीवनसत्व तुम्हाला गर्भ राहण्याच्या निदान १२ आठवडे आधी पासून आवश्यक असते. तसेच पहिल्या त्रैमासिकात महत्वाचे असते. बाळाच्या मदू तसेच मज्जारज्जू वाढीसाठी आवश्यक असते. ह्याच्या कमतरतेमुळे सुध्दा 'anemia' होऊ शकतो.
सालीसहित बटाटे
पालक, वाटाणे, बीटरूट, भडी, धान्ये व डाळी
सोयाबीन व त्याचे पदार्थ
बदाम, काजू, आक्रोड, तीळ
४.चोथा (१५ ते २५ मि. ग्रॅम दररोज) - हा आपल्या आहारातला आवश्यक घटक आहे. ज्यामुळे आपल्याला पोट भरल्याचा आनंद मिळतो. तसेच शौचाच्या तक्रारी दूर होतात.
पेरू, संत्री, सफरचंद
हातसडीचा तांदूळ, गहू, ऒट, बाजरी
सोयाबीन, राजमा
शेवग्याच्या शगा, गवार, हिरवे वाटाणे इ.
विश्रांती - गर्भवती मातेसाठी विश्रांती अत्यंत आवश्यक आहे. रात्रीची ८ तास झोप तसेच दुपारची दोन तास विश्रांती मातेच्या शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी आवश्यक आहे. पण विश्रांती म्हणजे झोप नव्हे त्यामुळे उठसुट झोपणे टाळावे. ३-४ तास झोपल्यामुळे शरीराला जडत्व येते दुपारच्या वेळात चांगली पुस्तके वाचल्यामुळे शरीराला व मनाला हलके वाटते व विश्रांतीही मिळते. अकारण अवजड काम, जड उचलणे, उंच चढणे, ५-६ तास उभे रहाणे, खूप वेळ एकाच जागी बसून रहाणे, भरभर चालणे टाळावे, लांबचा व दगदगीचा प्रवास, बाल्कनीतून ऒणवे होणे, उंच जागेवरून खाली वाकणे, सफाईसाठी उंच स्टूल किंवा बाकावर चढणे ह्या गोष्टी कटाकाक्षाने टाळाव्या. खूप घाई वा गडबडीने कोणतेही काम करू नये. घरात कोठेही निसरडे किंवा पाणी सांडलेले असू नये कारण यामुळे पाय घसरून पडून गर्भास इजा होण्याचा संभव असतो. सकाळ संध्याकाळ मोकळ्या हवेत फिरणे, वाकून केर काढणे, उठबस करणे इ. कामे व हलचाली जरूर कराव्यात.
वाईट विचार, टि व्ही किंवा चित्रपटातील हिंसात्मक दृष्ये, भयपट इत्यादी पासून दूर रहाणे चांगले.
विहार - आहाराबरोबर विहारालाही तितकेच महत्व आहे. रोज २ कि. मी. चालणे सर्वात उत्तम. म्हणून गर्भवतीने मोकळ्या हवेत सकाळ संध्याकाळ फिरायला जावे खरेतर सुर्योदयापूर्वी हवेत ऒझोन वायू असतो. तो मिळण्यासाठी पहाटे उठून फिरावे. तज्ञाच्या सल्लयानुसार व प्रसुतीपूर्व शारीरिक व्यायाम करणे अधिक चांगले श्वसनाचे व्यायाम, प्राणायाम, ॐकार करण्याने मानसिक स्थैर्य लाभते.
बाळंतपणानंतर प्रसूतीनंतरचे व्यायाम तुम्ही तज्ञांच्या सल्ल्यानुसार करु शकता. तसेच बसल्याबसल्या हातापायांच्या हलचालीचे व्यायाम, थोडे श्वसनाचे प्रकार, उšत्थत एकपादासन, पवन मुक्तासन, अर्ध द्रोणोसन हे करावे. तसेच उभे राहून ताडासन, चक्रासन करावेत. शेवटी शवासन करावे.
हे व्यायाम केल्यास सैल पडलेले शरीर हळूहळू कडक होऊ लागते व त्यामुळे अशक्तपणा वाटणारा नाही.
गर्भवती स्त्रीने सुती कपडेच घालावेत. त्यामुळ शरीरातून बाहेर पडणारा घाम शोषला जातो. तसेच ह्या कपडामधून त्वचेला हवा मिळत रहाते. सिंथेटीक कपडामुळे घाम शोषला जात नाही व त्वचेवर तो राहून त्वाचारोगांना निमंत्रण देतो. आपल्यावर आणखी एक जीव आवलंबून आहे हे लक्षात घेऊन आपल्या आरोग्याची काळजी घ्यावी. नेहमी सकाळी उठल्याबरोबर नैसर्गिकरित्या पोट साफ राहील याची काळजी घ्यावी. पोट साफ होण्यासाठी औषधे किंवा रेचके यांचा उपयोग करू नये. आहार याजना अशी असली पाहिजे की आज घेतलेल्या आहारामुळे दुसया दिवशी शौचाला साफ होईल. पोट साफ न झाल्यामुळे विजातीय पदार्थ साठून रहातात व ते रक्ताची घटना बिघडवतात. अशा रक्तामुळे गर्भाचेही नीट पोषण होत नाही व पुढे समस्या निर्माण होतात.
सूचना
वरील दिलेले व्यायाम प्रकार तज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्याने आणि मार्गदर्शनाखाली करावेत.
प्रत्येक स्त्रीचे गर्भारपणीचे आरोग्य आणि समस्या लक्षात घेऊन व्यायाम प्रकारात बदल होऊ शकतो. त्यामुळे तज्ञांचे मार्गदर्शन घेणे अधीक लाभदायी ठरेल. १ बाळाला प्रथम स्तनाला केव्हा लावावे.
स्तनातील दूध-उत्पादक ग्रंर्थींमध्ये दूध तयार होते. बाळ जेव्हा आईच्या अंगावर दूध प्यायला (स्तनाग्र चोखायला) लागते, त्यावेळी आईच्या शरीरात दूध उत्पादक अंत:स्त्राव स्त्रवू लागतात. बाळाने स्तनाग्र चोखणे चालू ठेवल्यावर आईच्या शरीरात दूसरा अंत:स्त्राव स्त्रवू लागतो. त्यामूळे तयार झालेले दूध स्तनांच्या काळ्या भागातील दूग्धनलिकेमार्फत स्तनाग्राकडे येऊ लागते. प्रसूतीनंतर एक तासाचे आत स्तनपान सुरू करा. सिझेरियन ऑपरेशन झाले असेल व आईला शिरेतील इंजेक्शन चालू असतांनाही कमाल ४ तासानंतर दुध उतरल्यावर स्तनपान सुरू करावे.
२ सुरवातीला येणारे चिकाचे दूध बाळाला पाजावे का
प्रसूतीनंतरचे सुरवातीचे थोडे दिवस चीक-दूध (कोलोस्ट्रम) निर्माण होते व तेवढेच बाळाला पुरेसे असते आणि बाळाला दुसरे काहीही पिण्याची जरूरी नसते. चीक-दूध कमी असेल, तरी बाळाला ते पुरेसे आहे व त्यातूनच बाळाच्या सर्व गरजा भागविल्या जातात. चीक दूधात जीवनसत्वे आणि विशेषत: जीवनसत्व ए व के जास्त प्रमाणात असते. त्यात बरीच ऍन्टीबॉडीज (प्रतिबंधात्मक द्रव्ये) व इतर आवश्यक घटक असतात, ज्यामुळे जंतूसंसर्गापासून रक्षण होते. त्यात इम्युनोग्लोबीन असतात. बाळाच्या आतडाच्या अंत:त्वचेला लिंपण होते व त्यामूळे बाळाच्या रक्ताभिसरणात प्रथिनांचे मोठे कण जात नाही. ह्यामूळे बाळाला ऍलर्जी, क्षय, दमा व इसबसारख्या त्वचारोगांपासून संरक्षण मिळते.
३ स्तनपान कितीवेळा करावे
बाळ मागेल त्या वेळी त्याला स्तनपान द्यावे. जेवढे चोखणे जास्त तेवढे दूध उत्पादन जास्त, हे लक्षात ठेवावे. बाहेरच्या दूधापेक्षा आईचे स्तन्य बाळाला लवकर व सहज पचते. बाळाला रात्रीही स्तनपान करावयास हवे. पण ज्या ज्या वेळी बाळ रडते, त्या त्या वेळी स्तनपान करणे योग्य नाही. पुरेसे स्तनपान झाल्यावर अर्ध्या तासात बाळ रडू लागले तर ते भुकेने रडत नाही, तर इतर काही कारणाने रडत असावे. अशा बाळाला नुसत्या आजारण्या-गाजारण्याने व ओले दुपटे बदलल्याने भागते. कदाचित बाळाला गरम होत असेल, वा पांघरायला हवे असेल. ह्या सर्वाचे निराकरण करूनही बाळ रडत असेल तरच त्याला स्तनपान द्या.
४ स्तनपानासाठी चांगली स्थिती कोणती
आईने स्वत:च्या हाताने आपले स्तन उंचावून बाळाच्या तोंडात घालावे. फक्त स्तनाग्रे नाही, तर ऍरिओला (स्तनाग्राभोवतालचा काळा भाग) बाळाच्या तोंडात असावा.
आईने आपले स्तनाग्र बाळाच्या ओठांना लावावे व बाळ तोड मोठे उघडेपर्यंत वाट पाहावी. त्यानंतर बाळाचा खालचा ओठ स्तनाग्राच्या काळ्या भागामागे येईल असे करून बाळाला स्तनावर घ्यावे.
बाळाचे पूर्ण अंग आईच्या शेजारी तिच्याकडे तोंड करून असावे. बाळाचे तोंड व हनुवटी स्तनाच्या जवळ असावीत. बाळाचे तोंड पूर्ण उघडलेले असावे. त्याचे ओठ बाहेर वाकलेले असावे. अशा अवस्थेत बाळ जोराने दूध ओढीत असते. ते शांत व समाधानी दिसते व आईलाही स्तनाग्र दुखल्याचे जाणवत नाही.
स्तनाग्राला कातरे पडणे हे स्तनपानाची स्थिती चांगली नसण्याचे एक मुख्य कारण आहे. त्यामूळे दूध कमी होऊन बाळ स्तन नाकारेल. वरचेवर (पुन:पुन्हा:) स्तनपान करण्याने स्तनाला कातरे पडत नाहीत.
स्तनपानाच्या वेळी आईचे मन प्रसन्न असणे महत्वाचे आहे. यामुळे बाळावर चांगले संस्कार होतात. कारण दूध पाजतांना आई व बाळ शरीरापेक्षा मनाने जास्त जवळ येतात.
५ बाळाला स्तनपानापासून पुरेसे दूध मिळत असल्याचे कसे समजावे? जुळ्या व कमी दिवसाच्या बाळालाही पुरेसे दूध मिळू शकेल काय?
ज्या बाळाला फक्त स्तनपान (वेगळे पाणीही नाही) चालू आहे व त्या बाळाचा दिवसातून सहा अगर जास्त वेळा शू होत असेल तर त्यास पुरेसे दूध मिळते असे समजा. पण सुरुवातीच्या ३ ते ४ दिवसांत फक्त चीक-दूध (ज्यात पाण्याचे प्रमाण कमी असते) मिळत असल्याने शूचे प्रमाण कमी असेल.
जुळ्या मुलांच्या बाबतीत सतत स्तनपान केले तर दोन्ही बाळांना पुरेसे दूध मिळू शकते. जी बाळे दूध गिळू शकतात, पण स्तन चोखून दूध ओढू शकत नाही अशा कमी दिवसांच्या बालकांना आईचे दूध पिळून काढावे व ते बाळाला चमचा वाटीने भरवावे. अगदी कमी दिवसांची व कमी वजनाची बाळे दूध गिळूही शकत नाहीत. त्यांना आईच स्तन पिळून काढलेले दूध नळीवाटे पोटात घातले जाते.
६ काही मातांना आपले दूध अगदीच पातळ असल्यासारखे वाटते ते का
स्तनाच्या आकारवरून दूधाचे प्रमाण ठरत नाही. अगदी छोटे स्तन असले तरी बाळाला त्यातून भरपूर दूध मिळते. स्तनपानाच्या सुरवातीचे दूध पाणचट दिसते, पण त्यात भरपूर प्रथिने, लॅक्टोज, साखर, जीवनसत्वे, क्षार व पाणी असते. स्तनपानाच्या शेवटी येणारे शेवटचे दूध पांढरे दिसते. कारण त्यात भरपूर चरबी असते. बाळाला सुरवातीच्या व शेवटच्या दोन्ही दुधाची जरूरी असते. म्हणून बाळाने स्वत:हून स्तन सोडेपर्यंत त्याच स्तनाने स्तनपान करावयास हवे. त्यानंतरच त्याला दूसया स्तनाला लावा.
७ स्तनाचे तटतटणे व गळू होणे कसे टाळावे
काही मातांना प्रसुतीनंतर ३-४ दिवसांनी स्तन सुजतात (तटतटतात) ह्याची जाणीव करून द्यावी. स्तन तटतटले तर हाताने वा पंपाने दूध काढून घ्यावे बाळ ज्या ज्या वेळी भुकेले होऊन रडत असेल त्या त्या वेळी स्तनपान देण्यानेही स्तनाची सूज कमी होते.
स्तनाला जंतूसंसर्ग झाला असेल (गळू) तरी त्या स्तनाने बाळाला स्तनपान करू द्यावे व स्तनपान चालू ठेवावे. आई त्या स्तनाने बाळाला दूध द्यावयास तयार नसेल तर त्या स्तनातले दूध पिळून काढा. स्तन गरम पाण्याने शेकावे. आईला भरपूर विश्रांती द्यावी. जरूर वाटल्यास डॉक्टर ऍटीबायोटीक देतील. गळू मोठे असेल तर त्याला चीर देऊन वाट करून द्यावी लागेल. ते डॉक्टर ठरवतील. जंतूसंसर्ग झालेल्या स्तनाने लवकरात लवकर स्तनपान सुरू करा. त्यामुळे जखम लवकर भरते.
-->
८ स्तनपान किती काळ चालू ठेवावे
बाळाला दोन वर्षा वयापर्यंत स्तनपान चालू ठेवावे. स्तनांतून बाळाला ऊर्जा व प्रथिने मिळतात. एवढेच नव्हे; तर बाळाच्या दुसया वर्षापर्यंत रोगसंरक्षण मिळते. शिवाय बाळ रांगू चालू लागते व इतर मुलांत मिसळते. त्या वेळी जंतूसंसर्ग होण्याची शक्यता असल्याने त्या वेळी त्याला स्तनपानाची आवश्यकता असते. आजारात भूक मंदावल्याने सहज पचणारे अन्नघटक आईच्या दूधातूनच मिळतात.
९ बाळाला कोणते बाहेरचे दूध पाजावे
ज्या बाळाची आई गेली असेल, किंवा ज्या बालकांना बाटलीची सवय लागली असेल ज्यांचे स्तनपान दीर्घकाळ बंद असेल; त्यांनाच बाहेरचे दूध द्यावे लागेल. अशांना पावडरच्या दुधा पेक्षा गाई-म्हशीचे दूध निवडावे. पावडरच्या दुधात कमी जास्त पाणी मिसळण्याची शक्यता असते. ४ महिन्यांपर्यंत बाळाला २ भाग गाईचे दूध व १ भाग उकळून थंड केलेले पाणी मिसळून पाजावे. त्यानंतर पाण्याशिवाय दूध पाजावे व म्हशीचे दूध असल्यास त्यातील साय काढून घ्यावी. ४ औंस किंवा १२० मिलिलिटर दुधात १ चमाचा साखर घालावी. ४-४ तासांनी दिवसातून पाच वेळा दूध पाजावे. बाळाच्या प्रति १ किलो वजनाला १ औंस वा ३० मिलिलिटर दुधाने सुरवात करावी नाईलाजास्तव पावडरचे दुध वापरावेच लागले, तर १ औंस पाण्यात १ मापटे पावडर दूध घालावे. लहान बाळांना स्किम मिल्क योग्य नाही. पण ६ महिन्यांनंतर बाळ खाऊ लागल्यास त्याच्या अन्नपदार्थात दुधाची पावडर मिसळावयास हरकत नाही. बाहेरचे दूध बोंडल्याने किंवा वाटी चमच्याने पाजावे. बाटली वापरावीच लागली, तर प्रत्येक दूध पाजण्याला उकळून निर्जंतूक केलेली बाटलीच वापरावी.
१० स्तनपानाशिवाय इतर अन्नपदार्थ कधी सुरू करावेत
वयाच्या ५-६ व्या महिन्यापासूनच चिरडलेले केळे, आंबा, पपई, चिकू, सफरचंद, इ. फळे आणि तांदूळ, गहू, नाचणी इ. शिजविलेले अन्न पदार्थ वा रव्याची पेज, खिचडी इ. स्तनपानाबरोबरच देण्यासाठी सुरवात करावी. बाजारात मिळणारे डबाबंद फॅरेक्स, नेस्टम इ. तयार अन्नपदार्थ शक्यतो टाळावे. तांदूळ, गहू, नाचणी व मूग डाळ समभाग घेऊन तव्यावर परतून भरड पावडर तयार करावी व हवाबंद डब्यात बंद करून ठेवावी. ह्या भरड पावडरीत दूध, साखर, मीठ घालून चांगला सांजा करता येईल व बाळाला तो आवडेलही. ह्याच वेळी बाळाला उकळून थंड केलेले पाणी कप वा लहान ग्लासने पाजण्यास सुरवात करा. कुठल्याही वयात बाटली नको.
एक वर्षापासून फळे, हिरवी-पिवळी पालेभाजी, मोड आलेले कडधान्य, तांदूळ, कोंडायुक्त गव्हाचे पीठ असलेला नेहमीचा आहार बाळास सुरू करावा. लहान मुलाला जास्त खाऊ देऊ नये असा एक गैरसमज असतो. पण साधारण बालके एका वेळी जास्त खाऊ शकत नाहीत, त्यांना दर २-३ तासांनी भरवावे. जेवणात तेल-तूप जास्त असावे.
११ स्तनपान करण्याचे आईला काही फायदे आहे का
होय. प्रसुतीनंतर स्तनपान करणा-या मातेची शरीराची ठेवण (बांधा) लवकर पूर्वस्थितीत येतो. स्तनपान न करणा-या आईच्या मानाने स्तनपान करणाया मातेमध्ये ऒव्हरी (बीजांडकोश) व स्तनाचे कर्करोग कमी अढळतात. स्तनपानाने गर्भधारणा लांबत असली, तरी कुटुंब नियोजनाची इतर साधने वापरणे चांगले. बाटलीने दूध पाजण्यापेक्षा स्तनपान सोईचे व स्वस्त असते.
१२ आईला स्तनपान कधी करू देऊ नये
आईला कर्करोग (कॅन्सर) असेल, अगर आई गंभीर आजारी असेल, आई क्षकिरण वा इतर कॅन्सर-विरोधी औषधे वापरत असेल, तर तिने आपल्या बाळाला स्तनपान देऊ नये. आईला संसर्गजन्य कावीळ, विषमज्वर, कॉलरा (पटकी, हगवण) क्षय व कुष्ठरोगासारखे आजार असताना स्तनपान द्यावयास हरकत नाही. आईने घेतलेल्या औषधाचे थोडे प्रमाण तिच्या दूधात येते, पण बाळाला त्याचा दुष्परिणाम होत नाही. मासिक पाळी चालू असतांना व दुसया गर्भारपणाच्या मध्यापर्यंत स्तनपान द्यावयास हरकत नाही. आई भरपूर जेवत असेल तर तिच्या गर्भारपणाच्या पूर्ण काळातही स्तनपान द्यावयास हरकत नाही.
संगोपन तान्हुल्याचे
बाळाचा जन्म ही आनंदाची घटना असली तरी बहुतेक वेळेला नवोदीत मातापिता गोंधळलेले असतात. घरातल्या मोठया स्त्रीयांच्या सांगण्यानुसार त्यांचे बालसंगोपन चालू असते. परंतु आताची विभक्त कुटूंब पध्दती पाहाता प्रत्येक पालकाने स्वतः संगोपनाविषयी माहिती मिळवणे आवश्यक आहे. ह्यासाठी कुठल्या वेबसाईट्सचा उपयुक्त आहेत हे आपण बघणार आहोत.
बाळाचा जन्म झाल्यावर लवकरात लवकर मातेने बाळाला स्तनपान दिले पाहिजे. प्रयोगांती हे सिध्द झाले आहे की नुकत्याच जन्मलेल्या बाळाला जर त्याच्या आईच्या पोटावर आडवे झोपवले तर बाळ स्वत:हून आईच्या स्तनाकडे सरकते व स्तनपान करते ह्याला 'ब्रेस्ट क्रॉल' म्हणतात. ह्या विषयीची माहिती आपल्याला
breastcrawl.org,
www.unicef.org/infobycountry/india_40548.html ,
www.breastfeeding123.com/early-initiation-of-breastfeeding-through-breast-crawl/,
breastfeeding.blog.motherwear.com/2007/09/the-breast-craw.html
'ब्रेस्ट क्रॉल'चे व्हिडीयोजही
http://breastcrawl.org/video.htm साईटवर उपलब्ध आहेत.
'ब्रेस्ट क्रॉल' वरुन सिध्द होते की बाळाला स्तपान हे नितांत आवश्यक आहे. इतकेच नाही तर मातेचे दूध पिणारया बाळांची प्रतिकार शक्ती व बुध्दांक सर्वसामान्य मुलांपेक्षा अधिक असतो असे आढळून आले आहे. बरयाचवेळा पहिले येणारे चीकाचे दूध 'कोलेस्ट्रॉम' बाळाला पाजले जात नाही. परंतू हे दूध बाळाची प्रतिकारशक्ती वाढविण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. ऍलर्जी, अस्थमा, लठ्ठपणा इत्यादी रोगांपासून बाळाचे संरक्षण होण्यास मदत होते.
नवीन मातेला बहुतेक वेळेला स्तनपान कसे करायचे , ह्या दरम्यान कसा आहार घ्यावा, कोणते कपडे घालावे, 'टेंडर ब्रेस्ट', 'इनव्हर्टेड निप्पल्स' म्हणजे काय इत्यादी विषयांची सखोल माहिती नसते. त्यासाठी ब्रेस्टफिडींगवर अतिशय माहितीपूर्ण साईट्स आहेत -
'ब्रेस्ट क्रॉल' वरुन सिध्द होते की बाळाला स्तपान हे नितांत आवश्यक आहे. इतकेच नाही तर मातेचे दूध पिणारया बाळांची प्रतिकार शक्ती व बुध्दांक सर्वसामान्य मुलांपेक्षा अधिक असतो असे आढळून आले आहे. बरयाचवेळा पहिले येणारे चीकाचे दूध 'कोलेस्ट्रॉम' बाळाला पाजले जात नाही. परंतू हे दूध बाळाची प्रतिकारशक्ती वाढविण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. ऍलर्जी, अस्थमा, लठ्ठपणा इत्यादी रोगांपासून बाळाचे संरक्षण होण्यास मदत होते.
नवीन मातेला बहुतेक वेळेला स्तनपान कसे करायचे , ह्या दरम्यान कसा आहार घ्यावा, कोणते कपडे घालावे, 'टेंडर ब्रेस्ट', 'इनव्हर्टेड निप्पल्स' म्हणजे काय इत्यादी विषयांची सखोल माहिती नसते. त्यासाठी ब्रेस्टफिडींगवर अतिशय माहितीपूर्ण साईट्स आहेत -
www.breastfeeding.com,
en.wikipedia.org/wiki/Breastfeeding,
www.nlm.nih.gov/medlineplus/breastfeeding.html ,
www.medindia.net/patients/patientinfo/breastfeed_direction.htm,
babycare.iloveindia.com/feeding-baby/breastfeeding-problems.html,
www.who.int/topics/breastfeeding/en/
दरवर्षी १-७ ऑगस्ट स्तपान दिवस म्हणून साजरा केला जातो. भारतात Breastfeeding Promotion Network of India ही संस्था त्यासाठी कार्यरत आहे. ह्या संस्थेची माहिती
http://www.bpni.org/ ह्या साईटवर मिळेल.
दुर्दैवाने कधी कधी माता आपल्या बाळाला दूध पाजण्यास शारिरीक सक्षम नसते. बाळ अपुरया दिवसांचे असल्यास त्याला मातेच्या दूधाची आवश्यकता असते. त्यासाठी नॅशनल मिल्क बॅंक असतात. येथे मातेचे दूध साठवले जाते आणि गरजे नुसार बाळांना पुरवले जाते. ह्या विषयी माहिती आणि मातेचे दूध दान करण्याचे आव्हान
http://www.breastfeeding.com/promotions/nmb_signup.html,
www.breastfeeding.com/all_about/all_about_milk_banks.html,
milkshare.birthingforlife.com,
www.breastmilkdonations.com,
ह्या साईट्सवर वाचायला मिळतात.
बाळ रडत असलं की घरातली सगळी मंडळी घाबरुन जातात.
http://www.indiaparenting.com/newborn/data/newb01_02.shtml
ही साईट म्हणते बाळाच रडणं हे त्याच्या संवादाच माध्यम आहे. त्याला कदाचित भूक लागली असल्यास, झोप आली असल्यास, उकडत किंवा थंडी वाजत असल्यास, पोटात दुखत (कॉलिक पेन्स) असल्यास.. ह्यापैकी कुठल्याही कारणांसाठी रडतात. बरेचवेळा ही लहान बाळं संध्याकाळच्या वेळेला टीपेचा सूर लावतात. सवयीने पालकांना बाळाच्या रडण्यातला फरक लक्षात येतो. बाळांच हे रडणं समजावून घेतल्यास त्याला शांत करणं सोप जात त्यासाठी पुढील साईट्स अत्यंत उपयुक्त आहेत -
http://www.babycentre.co.uk/baby/newborn/babycrying/,
www.babycenter.com/0_seven-reasons-babies-cry-and-how-to-soothe-them_9790.bc
,
www.babycenter.in/baby/sleep/cryingexpert/,
www.onlinebangalore.com/life/women/baby/seven.html ,
www.theparentszone.com/category/infants/
नवजात बालकाच्या जन्मापासून ते तीन महिन्यांपर्यंत बाळाच्या बरयाचश्या हालचाली ह्या 'रिफ्लेक्सईव्ह' असतात. परंतु बाळ साधारण तीन महिन्याचे झाले की त्याची समज अधिक वाढलेली असते. त्याच्या हनुवटीवर बोट ठेवल्यास, स्तनाचा वास किंवा स्पर्श झाल्यास बाळ आपोआप मान त्या दिशेने वळवते. वातावरणातला फरकही बाळाला कळतो. कपडे किंवा दुपटी बदलतांना आपले हातपाय लांब करुन बाळ ते जाहीर करत असते. ह्या ' रिफ्लेक्सेस' ची शास्त्रीय माहिती http://www.yourbabytoday.com/features/reflexes/index.html, साईटवर आहे.
पहिल्या पाच वर्षात बाळाची बौध्दीक, भावनिक, मानसिक, शारिरीक वाढ झपाटयाने होत असते. प्रत्येक वर्षात होत असलेली बाळाची सर्वांगीण वाढ आपल्याला http://www.indiaparenting.com/develop/index.shtml, www.babycenter.in/baby/development/,
www.webindia123.com/health/child/baby/growth.htm ,
www.newbornbabyzone.com/2007/07/,
www.webindia123.com/health/child/baby/milestones/foursix.htm,
www.blog4mom.com/index_files/BabyDevelopmentII.htm
साईट्सवर वाचायला मिळते. लक्षात घ्या प्रत्येक मूल हे वेगळे असून ह्या साईट्सची माहिती आपल्याला बाळाच्या वाढीचे टप्पे साधारणपणे कळण्यास उपयुक्त ठरतात.
बाळाचा आहार हा प्रत्येक मातेचा जिव्हाळ्याचा आणि काळजीचा विषय आहे. आपल्या बाळानी भरपूर आणि पौष्टीक खावे, दूध प्यावे असे तिला कायम वाटते. पण प्रत्येक बाळाच्या आहाराच्या पध्दती, सवयी व मोजमाप वेगळे असते. सकस अन्नघटक कोणते, बाळांना घन आहार कधी सुरु करावा, पौष्टीक पाककृती कुठल्या, आजारी मुलांचा आहार तसेच वयानुसार आहाराची माहिती हवी असल्यास -
www.indiaparenting.com/diet/data/diet16_00.shtml, naturmama.wordpress.com/category/naturfoods™/baby-food/,
www.babycenter.in/baby/startingsolids/saltexpert/ , www.bawarchi.com/health/child-diet.html,
www.punjabkesari.com/health/dietnutrition.htm,
www.tarladalal.com/BabyToddler.asp, health.ap.nic.in/nheal/childrens.htm
माहिती वाचून तुम्ही सुजाण पालक व्हाल ह्यात शंकाच नाही. हॅपी पेरेटींग !
ताजमहाल : द ट्रू स्टोरी’ (शिवाचे एक प्राचीन मंदिर ).. Please read it
शिवाजी महाराजांचा शाळेतला इतिहास पुन्हा वाचा
आतंकवादी आयसिसचे भविष्य आधीच सांगितले होते ह्या आंधळ्या ज्योतिषी बाईने
मराठी अभिनेत्रींचे फोटो
Shivaji Maharaj Family Tree
लहानमुलांची बडबडगीते इथे मिळतील
prasutinantar 40 divsani kakdi khane yogya aahe ka
ReplyDelete