एकादशी आणि विठोबा!

एकादशी आणि विठोबा!

तीन दिवसांनी संतांची मांदियाळी पंढरीत सावळ्या विठुरायाला उराउरी भेटेल. ही आषाढाची एकादशी म्हणजे वैष्णवांचा सर्वांत मोठा सोहळा, सण. विशेष म्हणजे, तो साजरा होतो उपवासाने. ही अग्निस्वरूप एकादशी आणि विठोबा हे एकच असल्याचे सर्व संतांनी पुन्हा पुन्हा सांगितले आहे. या एकादशीचे पुराण आणि महत्त्व... 

............ 

टाळ-मृदंगांच्या ठेक्यावर, ग्यानबा-तुकारामाच्या गजरात वारकरांची 'पाऊले चालती पंढरीची वाट। सुखी संसाराची सोडोनिया गाठ!' 

आषाढी एकादशीला आपल्या आराध्य दैवताचे विठेबाचे दर्शन घेण्याच्या ओढीने सारे वारकरी मजल दरमजल करीत पंढरीची वाट चालतात. त्यांच्या अढळ श्ाद्धेमुळे त्यांना जराही शिणवटा जाणवत नाही. त्यांचे पाय थकत नाहीत. परस्परांचे सानिध्य त्यांना पुढे जाण्यासाठी प्रोत्साहित करते. अशी सांघिक वृत्तीची, काम निष्ठेने, एकाग्र चित्ताने करण्याची शिकवण देणारी, माणूस घडविणारी ही वारी नक्की कधी सुरू झाली, हे सांगता येणं कठीण आहे. परंतु ती ज्ञानेश्वरांच्या आधीपासून असावी. कारण ज्ञानेश्वर माऊलीने सांगितलं आहे की, 'विठ्ठलभक्तीचा मार्ग आणि वारीची दीक्षा मला माझ्या गुरूंनी निवृत्तिनाथांनीच दिली आहे. 

वारकरी कसा असावा, याचे काही संकेतही आहेत. कपाळी टिळा नि गळा तुळशीमाळा हे वारकऱ्याचे बाह्यलक्षण. त्याला फारसं महत्त्व नसतं. त्याची नीती त्याच्या कृतीतून दिसते. तत्त्वांना मूल्यांचा पाया असतो. विद्वान असूनही तो साधेपणाने राहतो. मत्सर, निंदा न करण्याचा ज्याचा स्वभाव आहे, तोच खरा वारकरी! तुकोबा जणू आचारसंहिता सांगतात- 

'काळ सरावा चिंतेने। एकांतवासी गंगास्नाने। 

देवाच्या पूजेने। प्रदक्षिणा तुळशीच्या। 

युक्त आहारविहार। नेम इंदियासी सार। 

नसावी वासर। निदा बहुभाषण। 

वारकरी संप्रदाय हा विचार आणि आचारांचा समन्वय. आपली नीतिमूल्ये, तत्त्वं जीवनात कशी जपावीत, हे दर्शविणारा. सामाजिक विकृतीसाठी 'तीक्ष्ण उत्तरे। हाती घेवोनी बाण फिरे।' अशी कठोर भूमिका घेऊन समर्थ उभी राहिलेली ती कणखर वृत्ती आहे. भक्ती, नीती, वृत्ती यांचा समन्वय साधून परमार्थ घडविणारे ते शास्त्र आहे. 

संतांच्या दृष्टीने विठ्ठल हे कृष्णाचेच रूप. गायीच्या खुरांनी उधळलेल्या धुळीने त्याचे सर्वांग धूसर झाल्याने त्याला पांडुरंग असंही म्हटलं जातं. विठ्ठल कृष्णाचे रूप आहे असं मानलं तरी विष्णुसहस्त्रनामात त्याचा उल्लेख नाही. त्याने जे चोवीस अवतार घेतले (त्यापैकी दहा परिचित आहेत) त्यापैकी एकाचेही सार्धम्य विठ्ठलाशी नाही. म्हणूनच त्याला 'चोविसां वेगळा,' 'सहस्त्रनामाशी गहन' अशी विशेषणे संतांनी दिली आहेत. ही विसंगती तुकोबा दूर करतात- 'तुका म्हणे जे जे बोला। ते ते साजे या विठ्ठला।।' 

ज्ञानेश्वरांनी 'कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकु । येणे मग लावियला वेधू।' असे तर नामदेवांनी, 'कानडा विठ्ठल तो उभा भीवरेतीरी। भक्तांचे आर्त वो जीवा लागले भारी।' असे प्रदेशविशिष्ट विशेषणाने संबोधले आहे. काही अभ्यासकांनी 'कानडा' म्हणजे समजण्यास अगम्य आणि करनाटकू म्हणजे लीला करणारा, लाघवी असा अर्थ घेऊन त्याच्या कानडीपणाचे निराकरण केले आहे. मात्र, त्याचे निवासस्थान पंढरपूर हे आजही महाराष्ट्र-कर्नाटकाच्या सीमेजवळच आहे. 

वारकऱ्यांच्या हृदयात जे विठ्ठलाचे स्थान, तितकेच आषाढी एकादशीचे. मग पांडुरंग आणि एकादशीचा परस्पर संबंध काय असावा? त्यासाठी एक कथा सांगितली जाते. भक्त प्रल्हादाचा मुलगा कुंभ. कुंभाचा मुलगा मृदूमान्या. भक्त प्रल्हाद राक्षस कुळातील असूनही तशा वृत्तीचा नव्हता. त्याचा नातू मृदूमान्या मात्र दुष्ट होता. अमर होऊन जगावर अधिराज्य गाजविण्याची त्याची इच्छा होती. त्यासाठी त्याने शंकराची आराधना सुरू केली. शंकराने प्रसन्न होऊन 'वर माग' असे सांगितले. मृदूमान्या म्हणाला,'मला काही नको. फक्त तुझे आशीर्वाद राहू देत.' दोनतीनदा असं झाल्यावर शंकर म्हणाले, 'आता जर तू काही मागितले नाहीस तर तुला काहीच मिळणार नाही. तेव्हा त्याने मागणी केली- 'वैकुंठाचे वैभव, नाही त्याची आस। देवाधिदेवा, नको तुमचा कैलास। एक वर असा द्यावा। कुणाही पुरुषाकडून माझा। मृत्यू मुळी न घडवा।' शंकराने 'तथास्तु' म्हटले खरे आणि लगेच सांगितले, 'तुझे मरण एका स्त्रीकडून अटळ आहे.' 

आनंदाने बेहोष झालेल्या मृदूमान्याने उत्तरार्ध ऐकलाच नाही. तो उन्मत झाला. देवांना त्याने सळो की पळो केले. युद्ध सुरू केले. देव पराजयाच्या छायेत येताच त्यांनी त्रिकूट पर्वतावर पलायन केले. पावसाळ्यामुळे त्यांनी गुंफेत आश्ाय घेतला. तिथे देवांनी योगसमाधी लावून शक्तिदेवतेला आव्हान केले. हळुहळू त्यांच्या श्वसनातून ऊर्जा उत्पन्न झाली. ती प्रखर होताच त्यातून दिव्य प्रकाश निर्माण झाला. त्या प्रकाशाने सुंदर, सुकुमार बालिकेचा आकार धारण केला. देव समाधीतून जागे होताच शंकराने त्या बालिकेचा परिचय करून दिला. पुढे म्हणाले, 'हिच्या हातून होणाऱ्या मृदूमान्याच्या वरदानाचा उत्तरार्ध आपण अनुभवू.' बालिका म्हणाली, 'देवतांनो, आपण दमले आहात तेव्हा विश्ाांती घ्यावी. त्या उन्मत्ताचा परामर्श घेण्याचे काम माझे.' एवढे बोलून ती गुंफेच्या तोंडाशी आली. मृदूमान्याही देवांना शोधत तेथे आला. त्या बालिकेला पाहून त्याला नवल वाटले. त्याने तिची चौकशी केली, 'रस्ता चुकली असशील तर तुला पोहचवू का?' ती म्हणाली, 'माझी चिंता न करता स्वत:ची कर. तुला शंकराचा वर आठवतो का?' मृदूमान्याने मग अधेर्च सांगितले. तेव्हा ती म्हणाली, 'धुंदीत तू उत्तरार्ध ऐकला नाहीस. तुझा मृत्यू एका स्त्रीच्या हातून म्हणजे माझ्या हातून आहे.' असे बोलून तिने तलवार उपसली आणि मृदूमान्याचे शिर उडवले. सर्वांनीच हा आनंदोत्सव चार महिने साजरा केला. तोच हा चातुर्मास! व्रतवैकल्यांचा, दानधर्माचा, सणासुदीचा! या काळात अनेक संकल्प केले जातात. पुराणश्ावणाचा, एकभुक्त म्हणजे एकवेळ जेवणाचा. तुळस लावून तिची निगा राखली जाते. ज्या दिवशी बालिकेने देवांना विश्ाांती घ्यायला सांगितली होती तो दिवस होता, आषाढ शुद्ध एकादशीचा. हिलाच 'शयनी एकादशी' असेही म्हणतात. विश्ाांतीनंतर देव घरी गेले. तो दिवस कातिर्की शुद्ध एकादशीचा. हिला 'देवोत्थान एकादशी' म्हणतात. 

देवांसाठी शक्ती प्रकटली एकादशीला! अंर्तधान पावली तीही एकादशीला! म्हणून एकादशीचे हे व्रत. आषाढात हिचा जन्म म्हणून या दिवसाचे महत्त्व अधिक. हे व्रत म्हणजे एका अर्थाने उजेर्ची पूजा. उजेर्शी एकरूप होऊन ती स्वत:त निर्माण करणं म्हणजे स्वत:तील आत्मविश्वास जागृत करणं. ही उर्जा म्हणजेच प्रकाश आणि तो प्रकाश म्हणजेच ज्योत असा उल्लेख ज्ञानेश्वरांपासून एकनाथांपर्यंत सर्व करतात. त्या सर्व थोर संतांनी तिच्याशी समरस होऊन जी अनुभूती घेतली, त्याचे दाखले त्यांनी दिले आहेत. 

ज्ञानेश्वर म्हणतात, 'ज्ञानदेव म्हणे ज्योतीची निजज्योती। ते हे उभी मूतीर् विटेवरी।' तुकोबा एक दृष्टांत देतात नि दुसऱ्या भागात अनुभूती स्पष्ट करतात. त्यांनी ही ज्योतीचा उल्लेख केला आहे. 

'लवण मेळविता जळे। काय उरले निराळे? 

तैसा समरस झालो । तुजमाजी हरपलो। 

अग्नि कर्पूराच्या मेळी। काय उरली काजळी? 

तुका म्हणे होती। तुझी माझी एक ज्योती।' 

एकनाथ सांगतात, 

'सगुण निर्गुण मूतीर् उभी असे विटे 

कोटी सूर्य दाटे, प्रभा तिथे 

वेदी जैसा वणिर्ला। 

तैसा विटेवरी देखिला' 

याचाच अर्थ असा की परब्रह्मा विश्वाचे आदितत्त्व हे अग्निस्वरूप आहे. भक्तांच्या कल्याणासाठी ते कधी पुरुष तर कधी स्त्रीरूपाने अवतरते. 

औष्णिक उजेर्तून अवतरलेली शक्ती- एकादशी अवतरते. 

एकादशी आणि विठोबा भिन्न नाहीत. एकाच मूळ अग्नितत्त्वाचे ते दर्शन आहे. ज्ञानेदेव म्हणतात, 

'अग्निसेवा न सांडिता। कर्माची रेखा नोलांडिता। 

आहे योगमुख स्वभावता। आपणाची।' 

असं हे विठोबा-एकादशीचं नातं.. 

आषाढी एकादशीला सर्व भक्त उपवास करतात. उप+वास म्हणजे देवाच्या जवळ बसणे. देवाजवळ बसणे म्हणजे शक्तीची साधना करणे. देव शब्दाचा अर्थ प्रकाशणे. प्रकाश हा अग्नीचा गुणधर्म आहे. उजेर्ने धारण केलेले तेजस्वी बालिकेचे रूप म्हणजे एकादशी तिचा उपवास म्हणजे अग्नीची पूजा. हवन करणे हा एकादशीचा खरा उपवास. ही पूजा करण्यासाठी अंत:शुद्धी आवश्यक. हवनासाठी बसायचे तर शरीर हलके हवे तसेच कार्यक्षम हवे. तसे राहण्यासाठी पोषणमूल्ये असणारा फलाहार करावा. मूळ शब्द फराळ नसून फलाहार आहे. आषाढात पाऊस खूप असतो. पोटाला आराम मिळण्यासाठी लंघन फायदेशीर असते. 

सर्व भाविकांना प्रिय असणारी ही आषाढी एकादशी. तिचं महात्म्य असं आहे.. 

ज्यास मान्य एकादशी। तो जिताची मुक्तवासी। 

किंवा 

एकादशी, एकादशी। जया छंद अहर्निशी 

व्रत करी जो नेमाने। तथ वैकुंठाचे पणे 

नामस्मरण जाग्रण। वाचे गाय नारायण 

तोचि भक्त सत्य याचा। एका जनार्दन म्हणे वाचा। 

'सगुण निर्गुण मूतीर् उभी असे विटे 

कोटी सूर्य दाटे, प्रभा तिथे 

वेदी जैसा वणिर्ला। 

तैसा विटेवरी देखिला' 

याचाच अर्थ असा की परब्रह्मा विश्वाचे आदितत्त्व हे अग्निस्वरूप आहे. भक्तांच्या कल्याणासाठी ते कधी पुरुष तर कधी स्त्रीरूपाने अवतरते. 

औष्णिक उजेर्तून अवतरलेली शक्ती- एकादशी अवतरते. 

एकादशी आणि विठोबा भिन्न नाहीत. एकाच मूळ अग्नितत्त्वाचे ते दर्शन आहे. ज्ञानेदेव म्हणतात, 

'अग्निसेवा न सांडिता। कर्माची रेखा नोलांडिता। 

आहे योगमुख स्वभावता। आपणाची।' 

असं हे विठोबा-एकादशीचं नातं.. 

आषाढी एकादशीला सर्व भक्त उपवास करतात. उप+वास म्हणजे देवाच्या जवळ बसणे. देवाजवळ बसणे म्हणजे शक्तीची साधना करणे. देव शब्दाचा अर्थ प्रकाशणे. प्रकाश हा अग्नीचा गुणधर्म आहे. उजेर्ने धारण केलेले तेजस्वी बालिकेचे रूप म्हणजे एकादशी तिचा उपवास म्हणजे अग्नीची पूजा. हवन करणे हा एकादशीचा खरा उपवास. ही पूजा करण्यासाठी अंत:शुद्धी आवश्यक. हवनासाठी बसायचे तर शरीर हलके हवे तसेच कार्यक्षम हवे. तसे राहण्यासाठी पोषणमूल्ये असणारा फलाहार करावा. मूळ शब्द फराळ नसून फलाहार आहे. आषाढात पाऊस खूप असतो. पोटाला आराम मिळण्यासाठी लंघन फायदेशीर असते. 

सर्व भाविकांना प्रिय असणारी ही आषाढी एकादशी. तिचं महात्म्य असं आहे.. 

ज्यास मान्य एकादशी। तो जिताची मुक्तवासी। 

किंवा 

एकादशी, एकादशी। जया छंद अहर्निशी 

व्रत करी जो नेमाने। तथ वैकुंठाचे पणे 

नामस्मरण जाग्रण। वाचे गाय नारायण 

तोचि भक्त सत्य याचा। एका जनार्दन म्हणे वाचा।