१ फेब्रुवारी २००३ या दिवशी अवकाश संशोधन क्षेत्राला हादरवून टाकणारी एक
घटना घडली. अवकाशातून पृथ्वीवर परत येणाऱ्या कोलंबिया अवकाशयानाचा स्फोट
झाला. या स्फोटामुळे कोलंबियाचे अक्षरश: तुकडे तुकडे झाले. या यानामध्ये
असलेल्या अंतराळवीरांचा त्यामध्ये दुर्दैवी मृत्यू झाला. या
अंतराळवीरांमध्ये भारतीय वंशाच्या कल्पना चावला यांचाही समावेश होता.
अंतराळात जाणारी भारतीय वंशाची ही पहिली महिला आणि तिचा अशा तऱ्हेने
दुर्दैवी मृत्यू व्हावा, ही गोष्ट सगळ्यांना सुन्न करून टाकणारी होती.
या घटनेमुळे व्यथित झालेला कराडचा एक शिक्षक थेट कल्पना चावलाच्या वडिलांना, बनारसीलाल चावला यांना जाऊन भेटला आणि म्हणाला, ‘‘मला कल्पना चावलाची विज्ञानगाथा जिवंत ठेवायची आहे. मुलांमध्ये विज्ञानाचा प्रसार करून त्यांना विज्ञानाची गोडी लावून कराडसारख्या गावातून अशा अनेक कल्पना चावला निर्माण करायच्या आहेत. त्यासाठी मी कल्पनाच्या नावानेच विज्ञान केंद्र स्थापन करणार आहे. यासाठी मला आपली परवानगी हवी आहे.’’
कराडच्या या शिक्षकाचे नाव आहे संजय पुजारी. कराडच्या टिळक विद्यालयात संजय पुजारी शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत. प्रत्येक मुलाला पडणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे त्याला प्रत्यक्ष कृतीमधून शोधता आली पाहिजेत, विज्ञानाच्या निकषांवर त्याला विचार करता यायला पाहिजे, प्रयोग करता आले पाहिजेत, अशी अनेक उद्दिष्टे डोळ्यासमोर ठेवून पुजारी सरांनी १ जुलै २००६ या दिवशी कऱ्हाडात डॉ. कल्पना चावला विज्ञान केंद्र स्थापन केले. या केंद्राचे कार्य कसे चालते, हे पाहण्यासाठी स्वत: बनारसीलाल चावला यांनीही केंद्राला भेट दिली. या नावाचे विज्ञान केंद्र संपूर्ण भारतात एकमेव आहे, कारण हे नाव भारतात इतरत्र कोठेही देणार नसल्याचे बनारसीलाल यांनी स्वत: स्पष्ट केले आहे. बनारसीलाल चावला यांनी केंद्राचे काम पाहून मोठी देणगीसुद्धा दिली. कल्पना चावला यांच्या भगिनी सुनीतादीदी यांनीही ५० हजार रुपये किमतीची पुस्तके या केंद्रासाठी दिली. विज्ञान केंद्राचे स्वतंत्र ग्रंथालय आहे. या ग्रंथालयात निसर्ग, पर्यावरण, विज्ञानाच्या विविध मूलभूत शाखा याविषयीची अनेक पुस्तके, विश्वकोश, चरित्रे, विज्ञानाशी संबंधित सीडी आणि डीव्हीडी असा मोठा संग्रह मुलांना संदर्भासाठी उपलब्ध करून दिला जातो.
व्याखानाच्या निमित्ताने या केंद्राला प्रत्यक्ष भेट दिल्यावर या केंद्राचे वेगळेपण मनात ठसले. ‘शाळेबाहेरची शाळा’ असे या केंद्राच्या कार्याचे स्वरूप आहे. हसतखेळत आणि प्रात्यक्षिकांच्या माध्यमातून विज्ञानाचे शिक्षण देणे हे कल्पना चावला विज्ञान केंद्राचे धोरण आहे. या दृष्टीने केंद्राचे समन्वयक म्हणून काम करणारे पुजारी सर आणि त्यांना मदत करणारे त्यांचे इतर शिक्षक सहकारी सतत प्रयत्नशील असतात. विज्ञानाचा प्रसार हा केवळ विज्ञानदिनाला विज्ञानविषयक कार्यक्रम करून होणार नाही, तर त्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे, ही जाणीव पुजारी सर आणि त्यांच्या संपूर्ण टीमला आहे. म्हणूनच वर्षांतले ५२ रविवार आणि सुट्टीच्या दिवशी कल्पना चावला विज्ञान केंद्रामध्ये विज्ञानविषयक विविध कार्यक्रमांचे, उपक्रमांचे आयोजन केले जाते. आकाशनिरीक्षण, विमानांच्या आणि अग्निबाणांच्या प्रतिकृती, पक्षिनिरीक्षण, वनस्पतींची ओळख, औद्योगिक क्षेत्रांना तसेच विज्ञान संशोधन केंद्रांना भेटी, जंगलभ्रमंती, शास्त्रज्ञांची, तज्ज्ञांची व्याख्याने, खेळण्यांमधून विज्ञान समजून घेणे, शालेय पुस्तकातील विज्ञानाची तत्त्वे प्रयोगांच्या आधारे समजून घेणे अशा अनेकविध उपक्रमांच्या माध्यमांतून मुलांना विज्ञानाची गोडी लावण्याचे काम कल्पना चावला विज्ञान केंद्रात केले जाते. या केंद्राचा साचेबद्ध असा कोणताही कार्यक्रम किंवा अभ्यासक्रम नाही, वेळापत्रक नाही, परीक्षा नाहीत आणि म्हणूनच कोणतेही ताणतणाव नाहीत. प्रत्येक रविवार वेगळा असतो. त्यामुळे मुलेसुद्धा प्रत्येक रविवारची आणि सुट्टीच्या दिवसाची वेगळ्या अर्थाने वाट पाहत असतात.
कल्पना चावला केंद्रात शिकविण्याची पद्धतसुद्धा वेगळी आहे. केंद्रातली मुले जर एखाद्या विमानाची प्रतिकृती तयार करणार असतील तर त्याआधी ही मुलं विमानबांधणीशास्त्र, वायुगतीशास्त्र यातील संकल्पना स्लाइड शो किंवा फिल्म्सच्या माध्यमातून समजून घेतात. काही तज्ज्ञ व्यक्तींना या संदर्भात व्याख्यानासाठी आमंत्रित केले जाते. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली मग मुले विमानांच्या प्रतिकृती तयार करतात. थोडक्यात, या उपक्रमामधून केवळ विमानांच्या प्रतिकृती करण्याचे कौशल्य मुले शिकत नाहीत तर त्यामागचे विज्ञानसुद्धा समजून घेतात.
जागतिक कीर्तीचे शास्त्रज्ञ डॉ. जयंत नारळीकर, विज्ञान प्रसारक अरविंद गुप्ता, ज्येष्ठ आकाश अभ्यासक हेमंत मोने, विज्ञानलेखक प्रा. मोहन आपटे अशा अनेक नामवंतांशी संवाद साधण्याची संधी कल्पना चावला विज्ञान केंद्राच्या माध्यमातून कराडच्या मुलांना मिळाली आहे.
नाटय़ीकरण आणि सिनेमाच्या माध्यमातूनही विज्ञान लोकांपर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न पुजारी सरांनी कल्पना चावला विज्ञान केंद्रातर्फे २००८ साली केला. ३४ बाल कलाकारांना घेऊन ‘धमाल विज्ञानाची’ हा बालचित्रपट केंद्राने तयार केला. गॅलिलिओ गॅलिली, सर आयझ्ॉक न्यूटन आणि थॉमस अल्वा एडिसन हे तीन शास्त्रज्ञ मुलांना भेटतात आणि आपण लावलेल्या शोधांबद्दलचे प्रयोग त्यांना दाखवितात, अशी या चित्रपटाची मध्यवर्ती संकल्पना आहे.
संजय पुजारी यांच्या या कार्याला वेळेचे-काळाचे बंधन नाही. पुजारी सरांशी बोलताना हे सतत जाणवते. मुलांना विज्ञानाची गोडी लावण्यासाठी ते नेहमीच प्रयत्नशील असतात. २०११ साली मराठी विज्ञान परिषदेने पुण्यामध्ये भरलेल्या वार्षिक अधिवेशनात पुजारी सरांनी केलेल्या कार्याचा सन्मान गौरवपत्र प्रदान करून केला.
कराड हे गाव यशवंतराव चव्हाणांचे गाव म्हणून ओळखले जाते. यशवंतराव चव्हाणांनी अनेक माणसे जोडली, अनेक माणसांना प्रेरणा दिली. चतुरस्र व्यक्तिमत्त्व असलेल्या यशवंतराव चव्हाणांच्या कराडमध्येच संजय पुजारी या एका शिक्षकाने विज्ञान शिक्षणाची वेगळी वाट चोखाळली आणि ‘डॉ. कल्पना चावला विज्ञान केंद्र’ ही कराडची नवी ओळख झाली आहे.’
या घटनेमुळे व्यथित झालेला कराडचा एक शिक्षक थेट कल्पना चावलाच्या वडिलांना, बनारसीलाल चावला यांना जाऊन भेटला आणि म्हणाला, ‘‘मला कल्पना चावलाची विज्ञानगाथा जिवंत ठेवायची आहे. मुलांमध्ये विज्ञानाचा प्रसार करून त्यांना विज्ञानाची गोडी लावून कराडसारख्या गावातून अशा अनेक कल्पना चावला निर्माण करायच्या आहेत. त्यासाठी मी कल्पनाच्या नावानेच विज्ञान केंद्र स्थापन करणार आहे. यासाठी मला आपली परवानगी हवी आहे.’’
कराडच्या या शिक्षकाचे नाव आहे संजय पुजारी. कराडच्या टिळक विद्यालयात संजय पुजारी शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत. प्रत्येक मुलाला पडणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे त्याला प्रत्यक्ष कृतीमधून शोधता आली पाहिजेत, विज्ञानाच्या निकषांवर त्याला विचार करता यायला पाहिजे, प्रयोग करता आले पाहिजेत, अशी अनेक उद्दिष्टे डोळ्यासमोर ठेवून पुजारी सरांनी १ जुलै २००६ या दिवशी कऱ्हाडात डॉ. कल्पना चावला विज्ञान केंद्र स्थापन केले. या केंद्राचे कार्य कसे चालते, हे पाहण्यासाठी स्वत: बनारसीलाल चावला यांनीही केंद्राला भेट दिली. या नावाचे विज्ञान केंद्र संपूर्ण भारतात एकमेव आहे, कारण हे नाव भारतात इतरत्र कोठेही देणार नसल्याचे बनारसीलाल यांनी स्वत: स्पष्ट केले आहे. बनारसीलाल चावला यांनी केंद्राचे काम पाहून मोठी देणगीसुद्धा दिली. कल्पना चावला यांच्या भगिनी सुनीतादीदी यांनीही ५० हजार रुपये किमतीची पुस्तके या केंद्रासाठी दिली. विज्ञान केंद्राचे स्वतंत्र ग्रंथालय आहे. या ग्रंथालयात निसर्ग, पर्यावरण, विज्ञानाच्या विविध मूलभूत शाखा याविषयीची अनेक पुस्तके, विश्वकोश, चरित्रे, विज्ञानाशी संबंधित सीडी आणि डीव्हीडी असा मोठा संग्रह मुलांना संदर्भासाठी उपलब्ध करून दिला जातो.
व्याखानाच्या निमित्ताने या केंद्राला प्रत्यक्ष भेट दिल्यावर या केंद्राचे वेगळेपण मनात ठसले. ‘शाळेबाहेरची शाळा’ असे या केंद्राच्या कार्याचे स्वरूप आहे. हसतखेळत आणि प्रात्यक्षिकांच्या माध्यमातून विज्ञानाचे शिक्षण देणे हे कल्पना चावला विज्ञान केंद्राचे धोरण आहे. या दृष्टीने केंद्राचे समन्वयक म्हणून काम करणारे पुजारी सर आणि त्यांना मदत करणारे त्यांचे इतर शिक्षक सहकारी सतत प्रयत्नशील असतात. विज्ञानाचा प्रसार हा केवळ विज्ञानदिनाला विज्ञानविषयक कार्यक्रम करून होणार नाही, तर त्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे, ही जाणीव पुजारी सर आणि त्यांच्या संपूर्ण टीमला आहे. म्हणूनच वर्षांतले ५२ रविवार आणि सुट्टीच्या दिवशी कल्पना चावला विज्ञान केंद्रामध्ये विज्ञानविषयक विविध कार्यक्रमांचे, उपक्रमांचे आयोजन केले जाते. आकाशनिरीक्षण, विमानांच्या आणि अग्निबाणांच्या प्रतिकृती, पक्षिनिरीक्षण, वनस्पतींची ओळख, औद्योगिक क्षेत्रांना तसेच विज्ञान संशोधन केंद्रांना भेटी, जंगलभ्रमंती, शास्त्रज्ञांची, तज्ज्ञांची व्याख्याने, खेळण्यांमधून विज्ञान समजून घेणे, शालेय पुस्तकातील विज्ञानाची तत्त्वे प्रयोगांच्या आधारे समजून घेणे अशा अनेकविध उपक्रमांच्या माध्यमांतून मुलांना विज्ञानाची गोडी लावण्याचे काम कल्पना चावला विज्ञान केंद्रात केले जाते. या केंद्राचा साचेबद्ध असा कोणताही कार्यक्रम किंवा अभ्यासक्रम नाही, वेळापत्रक नाही, परीक्षा नाहीत आणि म्हणूनच कोणतेही ताणतणाव नाहीत. प्रत्येक रविवार वेगळा असतो. त्यामुळे मुलेसुद्धा प्रत्येक रविवारची आणि सुट्टीच्या दिवसाची वेगळ्या अर्थाने वाट पाहत असतात.
कल्पना चावला केंद्रात शिकविण्याची पद्धतसुद्धा वेगळी आहे. केंद्रातली मुले जर एखाद्या विमानाची प्रतिकृती तयार करणार असतील तर त्याआधी ही मुलं विमानबांधणीशास्त्र, वायुगतीशास्त्र यातील संकल्पना स्लाइड शो किंवा फिल्म्सच्या माध्यमातून समजून घेतात. काही तज्ज्ञ व्यक्तींना या संदर्भात व्याख्यानासाठी आमंत्रित केले जाते. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली मग मुले विमानांच्या प्रतिकृती तयार करतात. थोडक्यात, या उपक्रमामधून केवळ विमानांच्या प्रतिकृती करण्याचे कौशल्य मुले शिकत नाहीत तर त्यामागचे विज्ञानसुद्धा समजून घेतात.
जागतिक कीर्तीचे शास्त्रज्ञ डॉ. जयंत नारळीकर, विज्ञान प्रसारक अरविंद गुप्ता, ज्येष्ठ आकाश अभ्यासक हेमंत मोने, विज्ञानलेखक प्रा. मोहन आपटे अशा अनेक नामवंतांशी संवाद साधण्याची संधी कल्पना चावला विज्ञान केंद्राच्या माध्यमातून कराडच्या मुलांना मिळाली आहे.
नाटय़ीकरण आणि सिनेमाच्या माध्यमातूनही विज्ञान लोकांपर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न पुजारी सरांनी कल्पना चावला विज्ञान केंद्रातर्फे २००८ साली केला. ३४ बाल कलाकारांना घेऊन ‘धमाल विज्ञानाची’ हा बालचित्रपट केंद्राने तयार केला. गॅलिलिओ गॅलिली, सर आयझ्ॉक न्यूटन आणि थॉमस अल्वा एडिसन हे तीन शास्त्रज्ञ मुलांना भेटतात आणि आपण लावलेल्या शोधांबद्दलचे प्रयोग त्यांना दाखवितात, अशी या चित्रपटाची मध्यवर्ती संकल्पना आहे.
संजय पुजारी यांच्या या कार्याला वेळेचे-काळाचे बंधन नाही. पुजारी सरांशी बोलताना हे सतत जाणवते. मुलांना विज्ञानाची गोडी लावण्यासाठी ते नेहमीच प्रयत्नशील असतात. २०११ साली मराठी विज्ञान परिषदेने पुण्यामध्ये भरलेल्या वार्षिक अधिवेशनात पुजारी सरांनी केलेल्या कार्याचा सन्मान गौरवपत्र प्रदान करून केला.
कराड हे गाव यशवंतराव चव्हाणांचे गाव म्हणून ओळखले जाते. यशवंतराव चव्हाणांनी अनेक माणसे जोडली, अनेक माणसांना प्रेरणा दिली. चतुरस्र व्यक्तिमत्त्व असलेल्या यशवंतराव चव्हाणांच्या कराडमध्येच संजय पुजारी या एका शिक्षकाने विज्ञान शिक्षणाची वेगळी वाट चोखाळली आणि ‘डॉ. कल्पना चावला विज्ञान केंद्र’ ही कराडची नवी ओळख झाली आहे.’
No comments:
Post a Comment