मराठी चित्रपटांची धग आणि रग!

दोन दशकांपूर्वी धापा टाकत धावणा-या , अनुदानासाठी वाडगं घेऊन फिरणा-या आणि सा-यांच्याच थट्टेचा विषय झालेल्या मराठी चित्रपटाने आज राष्ट्रीय पुरस्कारावर आपली खणखणीत मोहोर उमटवावी , हा चमत्कार कसा झाला ? उरात भरपूर श्वास घेऊन नव्या संवेदना जागवत , आपल्या मातीतल्या आशय-विषयांची सशक्त अभिव्यक्ती करण्याची धग आणि रग त्याच्यात कुठून आली ? या थक्क करणाऱ्या अवस्थांतराचा घेतलेला चिकित्सक वेध.

एखाद्या घटनेकडे पाहण्याची प्रत्येकाची दृष्टी कशी वेगळी असते , जो तो आपल्या संदर्भात त्या घटनेचा कसा वेगळा अर्थ लावत असतो , याबद्दल कुरूसावांनी ' राशोमान ' या चित्रपटात गहिरे भाष्य केले होते. खरेतर ही एक सहज मानवी वृत्ती आहे. महत्त्वाचे असे सहा पुरस्कार पटकावून मराठी चित्रपटांनी सलग दुसऱ्या वर्षीही राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कारात आपले अस्तित्व खणखणीतपणे दाखवल्यावर काही अमराठी पत्रकांरानी व्यक्त केलेल्या प्रतिक्रिया याच ' राशोमान ' वृत्तीतून आलेल्या होत्या. राष्ट्रीय पुरस्कारांतले प्रादेशिकत्व संपले अशी हाकाटी एकाने केली. बंगाली चित्रपटांच्या एवढ्या मोठ्या प्रमाणात प्रवेशिका असूनही एकाही चित्रपटाला पुरस्कार दिला गेला नाही , अशी त्याने तक्रार केली. एका मल्याळी दिग्दर्शकाने तर ज्युरींना आपला चित्रपट कळलाच नाही , असा आरोप केला आहे. कन्नड , बंगाली , मल्याळी , तामिळ , तेलुगू या चित्रपटांना पुरस्कार नसणे म्हणजे प्रादेशिक चित्रपटांचा गळा घोटला जाणे होय ; आता पुरस्कारांच्या निवड प्रक्रियेचाच फेरविचार करण्याची वेळ आली आहे , अशा पद्धतीच्या त्या एकूण प्रतिक्रिया होत्या आणि त्या चकित करणाऱ्या होत्या. भारतात कलात्मक चित्रपटांचा मोठा प्रवाह आला , तो साधारण १९७०च्या नंतर. आशयाची श्रीमंती असलेल्या परंतु ' स्टारव्हॅल्यू ' अभावी सामान्य प्रेक्षकांपर्यंत पोचण्यात कमी पडणाऱ्या या चित्रपटांना सरकारने वेगवेगळ्या मार्गाने मदतीचा हात दिला. राष्ट्रीय पुरस्कारांमध्ये या प्रकाराच्या संवेदनशील चित्रपटांना प्रोत्साहित करण्याचे धोरण हा त्याचाच एक भाग होता. यामुळे काहीशा वैतागलेल्या व्यावसायिक चित्रपटसृष्टीसाठी ' होलसम एंटरटेनमेंट ' हा नवा पुरस्कार अखेर सुरू करावा लागला. या सर्व काळात , म्हणजे १९७०पासून ते अगदी २००८-२००९पर्यंत , राष्ट्रीय पुरस्कारांवर वर्चस्व होते ते मुख्यतः बंगाली , मल्याळी आणि कन्नड चित्रपटांचे. मृणाल सेन , तपन सिन्हा , बुद्धदेव दासगुप्ता , ऋतुपर्णा घोष , अदूर गोपालकृष्णन , गिरीश कासारवल्ली ही नावे मुख्यतः त्यात असत. कधी तरी श्याम बेनेगल , गोविंद निहलानी ही नावे असत. त्या काळी या पुरस्कार विजेत्यांचं कौतुक करण्यात आपण कोणतीही कसर बाकी ठेवली नाही. आणि आता ' सुवर्ण कमळा ' वर मराठी नावे कोरली जात असताना मात्र या लोकांना राष्ट्रीय पुरस्कारांतले प्रादेशिकत्व लोप पावत असल्याचा साक्षात्कार होत आहे. कुरूसावा खरेच ' द्रष्टा ' म्हणावा लागेल.

गेली दोन वर्षे मराठी चित्रपटांचा राष्ट्रीय पातळीवर गौरव होतो आहे. मराठी चित्रपटांमधील या गुणात्मक बदलांची सुरुवात दशकभरापू्र्वी झाली , ती काही उगाचच नाही. त्यापूर्वीच्या दोन दशकांत मराठीला मिळालेले शिव्याशाप , पांढरपेशा मराठी प्रेक्षकांनी मुरडलेली नाके , जत्रांमधून झोळ्या फिरविण्याची मराठीवर आलेली वेळ , अनुदानासाठी मंत्रालयाचे खेटे घालणाऱ्या निर्मात्यांची केली गेलेली थट्टा , आपण मराठी चित्रपट पाहतो हे चारचौघांत सांगण्यात लाज वाटण्याची आलेली वेळ आणि हिंदी गाण्यांसाठी कंपन्या करोडो रुपये मोजत असताना , मराठी चित्रपटांची गाणी कोणी फुकटही घ्यायला तयार नाही , अशी अवस्था. मराठी चित्रपट जवळपास दोन दशके अशा कफल्लक अवस्थेत होता. त्यात कधीतरी दादा कोंडके , महेश कोठारे आणि सचिन यांनी दिलेले चार-दोन बरे क्षण असतीलही ; परंतु साधारणतः समांतर चित्रपटांचे युग सुरू झाल्यानंतरचा काळ मराठीसाठी घसरगुंडीचाच होता. एका बाजूला इतर भाषांमध्ये राजकीय वर्तमानावर अतिशय कलात्मक पद्धतीने भाष्य होत असताना मराठीत सुनेचा छळ करणाऱ्या सासवांनी आणि करुणा यावी अशा विनोदाने छळ मांडला होता. त्या काळात मराठी चित्रपटांची परीक्षणे करणाऱ्यांनादेखील निर्माते विनंत्या करीत , ' बाबांनो मजकुरात मारा ; पण हेडिंगात नका मारू. ' या अशा बिकट स्थितीतून मराठी सिनेमा बाहेर पडला आणि आता कुठे त्याला राष्ट्रीय मान्यता मिळू लागली आहे , याची पार्श्वभूमी पाहिली पाहिजे.

बरोब्बर १० वर्षांपूर्वी आलेल्या ' श्वास ' चे श्रेय अनेकदा उल्लेख झाला असला तरी , परत परत मान्य करावेच लागते ; कारण ती या बदलाची सुरुवात होती. मात्र असे काय काय घडले , ज्यामुळे या बदलाचे वारे जोरात वाहू लागले ? बहुधा सततची हेटाळणी हे एक महत्त्वाचे कारण असावे आणि या हेटाळणीतून कुठे तरी ठिणगी पडावी असे बदल , अशा घटना नेमक्या घडत गेल्या. त्यात टीव्हीची भूमिका फारच महत्त्वाची आहे. मराठी वाहिन्या सुरू झाल्या , तेव्हा त्यांनी मराठी चित्रपटांचे हक्क विकत घेण्याचा सपाटा लावला. कोण कुठला चित्रपट विकत घेतो , याची जणू स्पर्धा सुरू झाली. मराठी चित्रपटांच्या निर्मितीचा बेत होताना सरकारचे २५-३० लाख आणि वाहिनीकडून मिळणारी तेवढीच रक्कम गृहीत धरली जाऊ लागली. यातून चांगले , वाईट , बरे असे सर्वच चित्रपट टीव्हीवर पाहायला मिळू लागले. त्यातले बरेच चित्रपट प्रदर्शित न झालेले होते , बरेचसे प्रदर्शित होऊनही कुणाला माहिती नसलेले होते. घरबसल्या हे चित्रपट मध्यमवर्ग बघू लागला आणि मग त्याच्या लक्षात आले की , आपण विचार करत होतो तेवढे सगळेच चित्रपट काही वाईट नव्हते. सुक्याबरोबर ओलेही जळावे , त्याप्रमाणे टुकार चित्रपटांमुळे दुर्लक्षित राहिलेले बरे चित्रपट पाहून मध्यमवर्गाची मनोवृत्ती बदलू लागली. मराठी चित्रपटांचा जो हक्काचा शहरी प्रेक्षक होता , त्याची मराठी चित्रपटांकडे पाहण्याची दृष्टी बदलण्यास या ठिकाणी सुरुवात झाली.

दुसरा टप्पा होता , तो टीव्ही मालिकांचा. मधल्या काळात मराठी चित्रपट मुख्यतः स्त्री-प्रेक्षकांना डोळ्यांपुढे ठेवून तयार होऊ लागले होते. मराठी वाहिन्यांनी नेमका याच प्रेक्षकगटावर हल्ला केला. जे सिनेमात मिळत होते , तेच घरबसल्या पाहायला मिळू लागले. त्याने मराठीचा उरलासुरला प्रेक्षकही हरवला. म्हणजे टीव्हीने मराठीला एका हाताने दिले आणि दुसऱ्या हाताने हिसकावून घेतले. परंतु ही इष्टापत्ती ठरली. आता ' माहेरची साडी ' छाप विषय चालणार नाहीत , अशोक-लक्ष्या पद्धतीच्या विनोदाची म्हैसही आटली , हे लक्षात आल्यावर मराठी चित्रपट उद्योगाला काहीतरी वेगळा विचार करण्याची निकड भासू लागली. याच काळात मुंबईत ' मामि चित्रपट महोत्सव ' सुरू झाला. इष्टापत्तीच्या काळातले हे शुभवर्तमान होते.

तोवर मुंबईत भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव झाला , तरी तो फार कमी लोकांपर्यंत पोचत असे. ' मामि ' मुळे महोत्सवाचे कल्चर सामान्य प्रेक्षकांपर्यंत पोचले. या महोत्सवाने सर्वांत मोठे काम काय केले असेल , तर हिंदी चित्रपट आणि हॅालिवूडपेक्षा खूप वेगळा सिनेमा जगात अस्तित्वात आहे , हे लोकांना सांगितले. आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या साध्यासुध्या घटनांमधूनही चित्रपट होऊ शकतो , याचे भान दिले. हिंदीच्या पाठीशी असलेले ताऱ्यांचे आणि पैशाचे बळ किंवा हॅालिवूडची भव्यता , तंत्र याशिवायही चित्रपट बनू शकतो , हे इराणी चित्रपटांनी , युरोपमधील चित्रपटांनी दाखवून दिले. याबाबत विचार केला तर ' बायसिकल थिव्ज ', ' चिल्ड्रेन ऑफ हेवन ', ' द कप ', ' ओसामा ', ' टर्टल्स कॅन फ्लाय ', ' बरान ' यासारख्या साध्या चित्रपटांनी मोठ्या प्रेक्षकवर्गाला मंत्रमुग्ध केले.
व्यावसायिक वृत्ती , ग्लॅमर , नाच-गाणी यासाठी हिंदी चित्रपट पाहावेत आणि आशयपूर्ण कथानकांसाठी मराठी चित्रपट पाहावेत ही पूर्वापार मराठी पांढरपेशा प्रेक्षकांनी जोपासलेली वृत्ती पुन्हा परतू लागली आणि तिला जोड मिळाली , ती जागतिक चित्रपटांनी झपाटलेल्या तरुण मराठी दिग्दर्शकांची , ताज्या दमाच्या निर्मात्यांची. ' श्वास ' ला पुरस्कार आणि यश मिळाल्यावर या प्रक्रियेला अधिक गती आली.

गेल्या दशकभरात मराठी चित्रपटसृष्टीत झालेल्या प्रयोगाची नावनिशीवार दखल घेणे हा काही या लेखाचा हेतू नाही. परंतु या काळात सुमित्रा भावे , अमोल पालेकर , डॉ. जब्बार पटेल यांच्यासारखी जुनी-जाणती मंडळी प्रयोग करत असतानाच संदीप सावंत , सतीश मन्वर , परेश मोकाशी , उमेश कुलकर्णी , सचिन कुंडलकर , गजेन्द्र अहिरे , मंगेश हाडवळे असे अनेक ताज्या दमाचे प्रयोगशील दिग्दर्शक आले. व्यावसायिकतेलाही या काळात आधुनिक , बदलत्या काळाचा स्पर्श झाला आणि केदार शिंदे , महेश मांजरेकर , चंद्रकांत कुलकर्णी अशांनी सुवर्णमध्य साधण्याचे प्रयत्न केले. मुद्दा स्पष्ट करण्यासाठी म्हणून केवळ ही यादी देत आहे ; त्यात आणखी बरीच नावे घ्यावी लागतील. एरवी मराठी चित्रपटांशी काही संबंध नसलेल्या अनंत महादेवन यांनीसुद्धा मराठीत चांगला चित्रपट केला. याची कारणे काय असतील ? मराठी प्रेक्षक वेगळेपणाला थारा देतात हा विश्वास आणि मराठीत कमी खर्चात चित्रपट होतो ; त्यामुळे प्रयोगातली जोखीम कमी होते , ही दोन कारणे त्यात प्रमुख असावीत. दरम्यानच्या काळात ' मी शिवाजीराजे भोसले बोलतोय ', ' दे धक्का ', ' काकस्पर्श ', ' जत्रा ', ' देऊळ ', ' वळू ', ' नटरंग ' अशा काही चित्रपटांनी चांगला व्यवसाय केला आणि मराठीत कमी गुंतवणूक करून बऱ्यापैकी पैसा मिळतो , असा विश्वास वाटू लागला. ' श्वास ' ला मिळालेला पुरस्कार हा अपवाद नव्हता हे सिद्ध करीत ' जोगवा ', ' बाबू बँडबाजा ', ' बालगंधर्व ', ' शाळा ' यांनीही मराठीच्या पुरस्काराचा सिलसिला सुरू ठेवला. अभिनय , छायाचित्रण , पार्श्वगायन यांचे पुरस्कारही मराठीला मिळू लागले आणि यावर्षी तर पुरस्कारांची लयलूटच झाली. याचा अर्थ हे बदल केवळ एक-दोघांपुरते मर्यादित नसून एकंदर मराठी चित्रपटसृष्टीतच नवे रक्त भरले गेले आहे. हिंदीतले अनेक नट मराठी चित्रपटांत काम करणे हे मानाचे समजू लागले आहेत. हिंदीत रूळलेले आणि रमलेले मराठी कलावंत तर सोडाच ; तिथे अपयशी ठरलेले काही मराठी कलावंतही आपली किंमत कमी होईल या भीतीने मराठीत काम करण्यास नकार देत. आता तेही मराठीच्या ऑफरची वाट पाहू लागले आहेत.

चित्रपट चांगले येत आहेत , विषयांची विविधता आहे , प्रयोगांची रेलचेल आहे तरीही चित्रपट चालत नाहीत अशी ओरड आहेच. परंतु त्यातही बदल होतील , अशी सुचिन्हे दिसू लागली आहेत. ' बीपी ' हा चित्रपट त्याच्या विषयासह एक धाडसच होता. त्याला तरुण प्रेक्षकांचा लाभलेला प्रतिसाद उत्साहवर्धक होता. पाठोपाठ ' प्रेमाची गोष्ट ' ने त्या प्रेक्षकांना आश्वस्त केले. मराठी प्रेक्षक हिंदी आणि मराठीकडून वेगवेगळ्या अपेक्षा करतो हे लक्षात ठेवूनही तरुण प्रेक्षकांना आकर्षित केले तरच मराठीची ही भरारी अर्थपूर्ण ठरू शकेल. त्यासाठी आपल्या चित्रपटाची प्रकृती ओळखून मार्केटिंगचे तंत्र आखण्याची व्यावसायिकता दाखवावी लागणार आहे. अत्यंत तोकड्या बजेटमध्ये तयार करण्यात आलेल्या ' धग ' या चित्रपटालाही आता आपल्या पुरस्कारांवर लोकपसंतीची मोहोर उमटावी , यासाठी मार्केटिंग करावेच लागणार आहे. पुरस्कार आणि लोकप्रियता यांचा मेळ ना मल्याळी चित्रपट कधी घालू शकला , ना हिंदी. मराठी चित्रपटातील नव्या म्होरक्यांनी एकत्र येऊन हे घडवून आणले , तर बहार येईल. त्यासाठी हीच अगदी योग्य वेळ आहे.